Bir Avarız Akçesi Vakfının Muhasebesi: Kastamonu Kırkçeşme Mahallesi Örneği

Yıl 2025, Sayı: 24, 131 - 160

Levent Küçük

https://doi.org/10.21021/osmed.1472954

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nda vakıf kurumunun oldukça yaygın bir faaliyet alanı bulunmaktadır. Eğitim, sağlık, kültür faaliyetleri, beledi hizmetler gibi farklı konularda toplumsal beklentiye cevap verecek ölçüde vakıf üniteleri kurulmuştur. Bu kuruluşların hem faaliyetlerini devam ettirmesi hem de sürekliliğinin sağlanması için hali vakti yerinde olanlar kazançlarından bir kısmını bu hayrî müesseselere vakfetmek suretiyle bağışlamışlardır. Bağış yapılan müesseseler medrese, cami, hamam, çeşme gibi toplumun doğrudan faydalandığı üniteler olduğu gibi mahalle ve köy ahalisinin ortak yükümlülüklerini yerine getirme sırasında karşılaşabilecekleri müşkülatların giderilmesi için kurulan yardım sandıkları türünde de olabilmektedir. Bu sandıklardan birisi avarız akçesi sandığıdır. Mahalle ve köy ahalisinin ortak yükümlülüğü için oluşturulan bu sandığa yapılan bağışlar ile ödeme kabiliyeti olmayan kişilerin yararlanması amaçlanmıştır. Bu sandıkların bir başka hizmet alanı ise mahalle ahalisi ve esnafının ekonomik faaliyetleri için bir çeşit kredi kullandırma şeklinde görülür. Bu çalışmada Kastamonu Kırkçeşme Mahallesi avarız akçesi vakfı muhasebe kayıtları incelenmek suretiyle hem vakfın işleyişi hem de ekonomik faaliyet alanı ile ilgili bir sonuç elde edilmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Avarız Akçesi, Kırkçeşme, Kredi

Accountancy Records of An Avarız Cash Foundation: The Case of Kastamonu Kırkçeşme District

Öz

The foundation institution had widespread activity in the Ottoman Empire. Foundation units were established to meet social expectations in different fields such as education, health, cultural activities, and municipal services. For these organizations to continue their activities and ensure their continuity, well-off people donated some of their earnings. The institutions provided with donation support were units that the society directly benefited from, such as madrasahs, mosques, baths, and fountains as well as aid funds established to eliminate difficulties that the rural people would encounter while fulfilling their common obligations. One of these waqfs funds was the avariz. The donations made to this fund, created for the common obligation of the rural people, were intended to benefit people who couldn’t pay. Another service of these funds was providing a kind of loan for the economic activities of the rural people and tradesmen.

This study explores the foundation's functioning and economic activities by analyzing the accountancy records of the Kastamonu Kırkçeşme District Avariz cash foundation.

Anahtar Kelimeler

Foundation, Avariz Akcesi, Kirkcesme, Credit

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi
• BOA, EV.d., 11244(21 Safer 1260/ 12.03.1844).
• BOA, ML. VRD. TMT., 4108(29Z1261/29.12.1845).
• BOA, NFS. D., 921(29Z1246/10. 06. 1831).
• BOA, MŞH. ŞSC.d., 97(29Z1249/ 09.05.1834).
• BOA, MŞH. ŞSC.d., 98(29Z1252/ 06.04.1837).
• BOA, MŞH. ŞSC.d., 99(29Z1252/ 06.04.1837).
• BOA, MŞH. ŞSC.d., 101(29Z1255/ 04.03.1840).
• Milli Kütüphane El Yazması ve Nadir Eserler Kataloğu
• 06 Mil Yz A 8892- Avarız Akçesi Defteri
• Telif Kaynaklar ve İnceleme Eserler
• Aslan, Nasi, “Osmanlı Toplumunda Para Vakıflarının Kurumsallaşmasında Etkili Olan Faktörler”, Dini Araştırmalar, Cilt:1 Sayı: 2(1998), ss. 93-119.
• Barkan, Ömer Lütfi ve Ayverdi, Ekrem Hakkı, İstanbul Vakıfları Tahrir Defteri (953-1456), İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, 1970.
• Barkan, Ömer Lütfi, “Edirne Askerî Kassamına ait Tereke Defterleri (1545-1659) IV. Faizle İşletilen Paralara Ait Kayıdlar.”, Belgeler, Cilt. 3, Sayı. 5-6, (Ankara 1966), ss. 1-479.
• Çadırcı, Musa, “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten, Cilt: 34, Sayı: 135, (Ankara 1970), ss. 409-420.
• Çiftçi, Cafer, “Osmanlı’da Mahalle Avarız Vakıfları: Bursa Örneği (1749-1784)” Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı. 29, Yıl 8, 2006, ss. 51-69.
• Döndüren, Hamdi, İslam Hukukuna Göre Günümüzde Vakıf Meseleleri, İstanbul: Erkam Yayınları, 1998.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrindeki -Mahalle’nin- İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt: IV, (İstanbul 1984). ss. 69-78.
• Ergin, Osman Nuri, Türkiye’de Şehirciliğin Tarihi İnkişafı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1936.
• Eyüpgiller, Kutgün vd, “Kastamonu’da 19. Yüzyıl Ticaret Yapıları” METÜ, JFA, 2008/2, (25/2), ss. 1-20.
• Göyünç, Nejat, “Hane Deyimi Hakkında”, Tarih Dergisi, 32(1979), ss. 331-348.
• Gürsoy, Çiğdem ve Özdeğer Mehtap, “Ebediyete Bağış: Balat Şer‘iyye Sicillerinde Para Vakfı Kayıtları (1555-1838), Belleten, Cilt: 86, Sayı: 306, (2022), ss. 567-601.
• Gürsoy, Çiğdem, “Osmanlı Esnaf ve Avarız Sandıklarının Günlük Hayata Katkısı”, History Studies, Volume: 10, Issue: 8, (2018), ss. 121-142.
• Imber Colin, Şeriattan Kanuna Ebusuud ve Osmanlı’da Hukuk, Çeviren: Mürteza Bedir, İstanbul: TVYY, 2004. İpşirli, Mehmet,” Avarız Vakfı”, TDV İslam Ansiklopedisi, IV, (İstanbul, 1991), ss. 109-110.
• Kavak, Nuri, “Kırım Hanlığı Şer’iyye Sicilleri’nde Yer Alan Avarız ve Para Vakıfları Üzerine”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Sayı: 1, 2009, ss. 273-287.
• Kıvrım, İsmail, “Osmanlı Dönemi’nde Rize ve Çevresinde Kurulan Para Vakıfları (1859-1913)”, Vakıflar Dergisi, Sayı: 46, (2016), ss. 97-116.
• Kıvrım, İsmail, “Mahalle Avarız Vakıfları- 17. Yüzyıl Ayntab Örneği)”, Gaziantep Üniversitesi Ayntab Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2/2, (2019), ss. 34-49.
• Kurt, İsmail, Para Vakıfları Nazariyat ve Tatbikat, İSAV Yayınları, (İstanbul, 2015).
• Kuşçu, Fadime Özcan, 11244 No’lu Evkaf Defterine Göre Kastamonu Vakıfları, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu, 2023).
• Küçük, Levent, “Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü”, (Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2008).
• Mayuk, Ramazan, “101 Numaralı Kastamonu Şer‘iyye Sicilinin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kastamonu Üniversitesi 2019).
• Özel, Oktay, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avarız Defterleri”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Anakara TTK, 1997, ss. 735-743.
• Özcan, Tahsin, Osmanlı Para Vakıfları Kanûnî Dönemi Üsküdar Örneği, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Özdemir, Rıfat, “Ankara Hatuni Mahallesi Nakit Avarız Vakfinın Kredi Kaynağı Açısından Önemi (1785-1802)” V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, İstanbul, 1990, ss. 733- 750.
• Özdemir, Rifat, “Avârız ve Gerçek-Hâne Sayılarının Demografik Tahminlerde Kullanılması Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, IV: Cilt, Ankara, 1993, ss. 1581-1613.
• Sahillioğlu, Halil, “Avarız”, TDV İslam Ansiklopedisi, IV, (İstanbul 1995), ss. 108-109.
• Şahin, Burhan, “Cumhuriyet Öncesinde Kastamonu’nun İdari- Nüfus ve Etnik Yapısı, (1839-1903), (Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi 1992).
• Yücel Caner, “Temettuat Defterlerine Göre Kastamonu Şehri”, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Niğde Üniversitesi, 2011).