Osmanlı Devleti'nde Gayr-i Avârız Sınıflar ve Mütekâid Tahrirleri

Yıl 2025, Sayı: 24, 48 - 74

Mustafa Karazeybek

https://doi.org/10.21021/osmed.1484962

Öz

Osmanlı tarihinin 17. ve 18. yüzyıllarının aydınlatılmasında önemli kaynaklardan biri avârız defterleridir. Avârız defterlerinde kişiler genel olarak avârız hanesine bağlı olanlar ve gayr-i avârızlar olarak iki ana gurupta kaydedilmiştir. Avârız tahrirleri, mufassal ve icmal avârız defterleri ve avârız haneleri hakkında pek çok çalışma yapılmıştır. Ancak gayr-i avârızlar ile mütekâid tahrirleri şu ana kadar müstakil bir çalışmaya konu olmamıştır. Bu tahrirlerin ne zaman başladığı ve hangi dönemlerde yapıldığına ilişkin de şu ana kadar ortaya konmuş net bir bilgi yoktur. Avârız defterlerinde, avârız hanesine tabi olanlar tek bir sınıf olarak kaydedilmiştir. Gayr-i avârızların ise kazâlara göre değişebilen farklı sınıfların bir araya gelmesiyle oluştuğu görülmektedir. Gayr-i avârızların içerisinde en geniş sınıfı mütekâidler oluşturmasından dolayı gayr-i avârızlar genellikle "mütekâʻid" ismiyle anılmışlardır. Bu çalışmada gayr-i avârızlar konu alınarak yeni bir tahrir türü olarak "mufassal mütekâid tahrirleri" ele alınmıştır. Konu büyük ölçüde arşiv kaynakları kullanılarak tetkik edilmiştir. Örnek olarak, tespit edilen dört mütekâid tahrir defterinin de tanıtımı yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, avârız, gayr-i avârız, mütekâid, tahrir defteri

Gayr-i Avârız Classes and Mutekâid Tahrirs in Ottoman Empire

Öz

One of the important sources for illuminating the 17th and 18th centuries of Ottoman history is the avârız registers. In the avârız registers, individuals were generally recorded in two main groups: those subject to avârız and those exempt, known as gayr-i avârız. There have been many studies on avârız registers, mufassal(detailed) and icmal(summary) avârız registers, and avârız households. However, gayr-i avârız and mütekâid tahrirs have not yet been the subject of an independent study. There is also no clear information so far on when these tahrirs began and in which periods they were conducted. In the avârız registers, those subject to avârız are recorded as a single class. On the other hand, it is observed that the gayr-i avâriz are formed by the merging of different classes that can vary according to kazâs (district). Because the largest class within gayr-i avârız is made up of mütekâids(pensionary), gayr-i avârız were generally referred to by the name "mütekâid". This study focuses on the gayr-i avârız and introduces a new type of register, known as 'mufassal mütekâid tahrirs'.The topic has been largely investigated using archival sources. As examples, four identified mütekâid tahrir registers are introduced.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, avâriz, gayr-i avâriz, mütekâid, tahrir registers

Kaynakça

• 1. Arşiv Belgeleri: Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Meşihat Şeriyye Sicili Defterleri (MŞH.ŞSC.d.), nr. 205 (502), nr. 206 (503), nr. 209 (506), nr. 210 (507), nr. 212 (509), nr. 213 (510).
• Bâb-ı Âsafî Defterhâne-i Âmire Defterleri (A.DFE.d.), nr. 234.
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defteri (A.DVNSMHM.d.), nr. 5.
• Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM. d.), nr. 111.
• Evkâf-ı Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d.), nr. 27.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.), nr. 2001, 2719, 15489.
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d.), nr. 166, 387, 438, 968, 1021.
• 2. Yayınlanmış Mühimmeler _ Osmanlı Arşivi
• 438 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Anadolu Defteri (937/1530) I Kütahya, Karahisâr-ı Sâhib, Sultan-önü, Hamid ve Ankara Livâları Dizin ve Tıpkıbasım, haz., Ahmet Özkılınç vd. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1993.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/ 1567-1569) "Özet-Transkripsiyon-İndeks". haz., Hacı Osman Yıldırım vd. 4 Cilt. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1998-1999.
• 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/ 1570-1572) "Özet-Transkripsiyon ve İndeks". haz., Hacı Osman Yıldırım vd. 2 Cilt. Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, 1996.
• 3. Kitap, Makale ve Tezler_Telif ve Araştıma Eserler
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri VII. Kitap/I Kanunî Sultân Süleyman Devri Kanunnâmeleri II. Kısım Kanunî Devri Eyâlet Kanunnâmeleri. 11 cilt. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 1994.
• Aydın, Meltem. "Avarız Defterlerine Göre XVII. Yüzyılda Kütahya", Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 48 (2016): 199-232.
• Akyüz Onar, Jülide. 18. Yüzyılda Amasya Kazasına Tahmil Olunan Vergiler". History Studies 3/2 (2011): 321-336.
• Alanoğlu, Murat. "Yeni Bulunan Avârız Defterlerine Göre 17. Yüzyılın İlk Yarısında Amid (Diyarbekir)", Şarkiyat 12/3 (Ağustos 2020): 708-742.
• Aydın, M. Akif. "Avârız". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. IV. Ankara: TDV Yayınları (1991): 108.
• Barkan, Ömer Lütfi. "Avârız". İslâm Ansiklopedisi. II. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2. Basım (1979): 13-19.
• Bulunur, Kerim İlker. "Maraş Eyaletinde Güherçile Üretimi (1566-1577)". Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 37 (Bahar 2015): 1-17.
• Cevger, Gürkan. "Amasya Sancağı'nda Avarız Vergisi Uygulamaları (1691-1798). Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2021): 217-235.
• Darling, Linda T. Gelir Artışı ve Kanuna Uygunluk, Osmanlı İmparatorluğunda Veri Toplama ve Mali İdare 1560-1660, çev., Adnan Tonguç. İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2019.
• Demirci, Süleyman. "Collectors of Avârız and Nüzul Levies in the Ottoman Empire: A Case Study of the Province of Karaman 1621-1700". Belleten 69/255 (Ağustos 2005): 539-565.
• Demirci, Süleyman. "Collection of Avârız and Nüzul Levies in the Ottoman Empire: A Case Study of the Province of Karaman 1620-1700". Belleten 69/256 (Aralık 2005): 897-912.
• Demirci, Süleyman. "Avârız and Nüzul Levies in the Ottoman Empire: A Case Study of the Province of Karaman 1620s-1700". Belleten 70/258 (2006): 561-588.
• Emecen, Feridun M. "Kayacık Kazâsının Avârız Defteri". İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi Prof Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı 12 (1982): 159-170.
• Emecen, Feridun. "Bedel". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. V. Ankara: TDV Yayınları (1992): 301.
• Gökçe, Turan. "Osmanlı Nüfus ve İskân Tarihi Kaynaklarından 'Mufassal-İcmâl' Avârız Defterleri ve 1701-1709 Tarihli Gümülcine Kazâsı Örnekleri". Tarih İncelemeleri Dergisi 20/1 (2005): 71-134.
• İnalcık, Halil. "Osmanlılar'da Raiyyet Rüsûmu". Belleten 23/92 (1959): 575-610.
• İnbaşı, Mehmet. "Erzincan Kazası (1642 Tarihli Avârız Defterine Göre), Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 16/41 (2010): 189-214.
• İnbaşı, Mehmet. İbrahim Etem Çakır ve Selçuk Demir. 1642 Tarihli Erzurum Eyaleti Mufassal Avarız Defteri I (Erzurum-Tortum-İsbir-Hınıs- Pasin). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014.
• Karazeybek, Mustafa. "XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Afyonkarahisar Şehri: Fiziki, Sosyal ve Ekonomik Yapı İncelemesi". Doktora Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Kuzucu, Serhat. "XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Antep'te Avârız Vergisinin Uygulanışı (Şerʻiyye Sicillerine Göre). Gaziantep University Journal of Social Sciences 15(1) (2016): 101-118.
• Küçük, Levent. "Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü". Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.
• Küpeli, Özer. "Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş Sürecinde Tipik Bir Örnek: 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri". Belgeler 32/36 (2012): 113-199.
• Kütükoğlu, Mübahat S. "Osmanlı İktisadî Yapısı". Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi. I, ed., Ekmeleddin İhsanoğlu. 513-650. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi,1994.
• Mc-Gowan, Bruce. "Osmanlı Avarız-Nüzul Teşekkülü 1600-1830". VIII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler. II. 1327-1331. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1981.
• Öz, Mehmet. "Tahrir". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. XXXIX. Ankara: TDV Yayınları (2010): 425-429.
• Özel, Oktay. "17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskan Tarihi için Önemli Bir Kaynak: 'Mufassal' Avârız Defterleri". XII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 12-16 Eylül 1994, Kongreye Sunulan Bildiriler. III. 735-744. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Öztürk, Mustafa. "1616 Tarihli Halep Avarız-Hane Defteri". Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 8 (1997): 249-293.
• Sahillioğlu, Halil. "Avârız". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. IV. Ankara: TDV Yayınları (1991): 108-109.
• Şahin, Dilek. "XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu'da Celâlî Hareketleri (8 Numaralı Mühimme Zeyli'ne Göre)". Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2003.
• Tabakoğlu, Ahmet. Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1985. Tabakoğlu, Ahmet. Osmanlı Mâlî Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
• Ünal, Mehmet Ali. "1646 (1056) Tarihli Harput Kazâsı Avârız Defteri", Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi 12 (1997): 9-73.