The Registers of Ehl-i Hiref-i Hassa and Notes on Their Interpretation

Yıl 2025, Sayı: 24, 75 - 101

Sakine Akcan Ekici

https://doi.org/10.21021/osmed.1498232

Öz

The Ehl-i Hiref-i Hassa Organization led art in the Ottoman Empire and lasted for a long time through the patronage of the Ottoman Palace. The Organization included many branches of art, such as book arts, jewelry, weaving, wood carving, metalworking, and weaponry. The average number of the art branches was 43, and many masters and students, called şakird, worked there. The primary sources of information about the Ehl-i Hiref-i Hassa Organization are the salary registers of its members. These registers can be found in various archives and include the following information: the names of the masters and students who produced artworks for the Palace, their fields of specialization, salaries, and miscellaneous information about themselves. The registers were mostly written in a handwriting font called siyakat, and they can be found in large numbers and scattered through various folders in the Ottoman Archives of the Directorate of State Archives, Türkiye. Most registers are not independent; they take up a separate part of other 200-300 paged books. Even though some of the registers have already been studied as theses or articles, there have been some mistakes in terms of their interpretation. This study aims to correct these mistakes, locate the registers scattered through the archives and the ones that take up separate parts in other books, and make them accessible for researchers. The study presents quantitative and qualitative information. As a result of the research, 275 registers have been found in the various folders in the archives. The records of the registers are also presented as a list.

Anahtar Kelimeler

Ehl-i Hiref, Ottoman Art, Ottoman Palace, Artist.

Etik Beyan

There is no situation in the study that requires an ethical statement.

Destekleyen Kurum

Bandırma Onyedi Eylül University Scientific Research Projects Coordination Unit

Proje Numarası

BAP-23-1004-002

Ehl-i Hiref-i Hâssa Defterleri ve Bu Defterlerin Değerlendirilmesi Hususunda Notlar

Öz

Osmanlı Devleti’nde sanatın öncülüğünü yapan Ehl-i Hiref-i Hassâ Teşkilatı, sarayın himayesinde uzun süre varlığını idame ettirmiş bir kurumdu. Bünyesinde kitap sanatlarından, kuyumculuk, dokuma, ahşap, maden ve silah sanatlarına kadar birçok sanat dalı yer alıyordu. Sayıları ortalama kırk üç olan bu sanat dallarında birçok usta ve şakird denilen talebeler istihdam ediliyordu. Ehl-i Hiref-i Hâssa hakkında bize bilgi sunan birincil kaynaklar teşkilat üyelerinin mevâcib (maaş) defterleridir. Çeşitli arşivlerde yer alan bu defterlerde, saray için üretim yapan usta ve şakirdlerin isimleri, çalışma alanları, aldıkları ücretler ve kendileri hakkında birtakım ek bilgiler de yer almaktadır. Geneli siyakat yazı türü ile yazılan ve Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi’nde farklı fonlarda, dağınık halde bulunan defterlerin sayısı bir hayli fazladır. Ayrıca defterlerin çoğu müstakil olmayıp 200-300 varaklık defterler içerisinde ayrı bir bölüm olarak bulunmaktadır. Defterlerin bazıları tez olarak bazıları da makale olarak çalışılmıştır. Lakin defterler değerlendirilirken birtakım hatalar yapılmıştır. Bu çalışmanın amacı hem bu hataların önüne geçmek hem de arşivlerde dağınık halde bulunan ve kapsamlı defterler arasında yer alan defterleri tespit etmek ve araştırmacılar için ulaşılabilir kılmaktır. Çalışmada defterler hakkında nicel ve nitel bilgiler sunulmuştur. Arşivlerde dağınık halde bulunan defterler tespit edilerek incelenmiş neticede 275 deftere ulaşılmıştır. Defterlerin künyeleri de bir liste halinde araştırmacıların istifadesine sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Ehl-i Hiref, Osmanlı Sanatı, Osmanlı Sarayı, Sanatkâr.

Etik Beyan

Çalışmada etik beyanı gerektiren bir durum bulunmamaktadır.

Destekleyen Kurum

Bandırma Onyedi Eylül Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Koordinasyon Birimi

Proje Numarası

BAP-23-1004-002

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TSMA.D.) D. 9587; D.8030; D. 10052; D. 2993; D. 1406; D. 10010; D.9613/1; D.9613/2; D. 9613/3; D. 9613/4; D.9613/5; D. 9613/6; D.9613/7; D.9613/8; D.9613/9; D.9613/10; D.9613/11; D.9613/12; D.9613/13; D. 9612; D. 9706/3; D.1406; D. 9706/4; D. 9706/1; D. 9612/1; D. 808/1; D. 9613/2; D. 9604/2; D.1435; D. 2924; D.7253; D. 3494; D. 486; D. 487; D.488; D. 489; D. 3410; D.6505; D. 1406; D. 9706/4.
• BOA, Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.D.) D. 6196; D. 7238; D. 7257; D. 7257; D. 7312; D. 3697; D. 5085; D. 4586; D. 7181; D. 5415; D. 7443; D. 6304; D. 7444; D. 6299; D. 827; D. 6137; D. 5723; D. 7310; D. 6138; D. 6300; D. 6915; D. 7166; D. 7250; D.2308; D. 6928; D. 6292; D. 3738; D. 3733; D. 3728; D. 204; D. 19635; D. 3735; D. 7479; D. 688. BOA, Yabancı Arşivler (YB.04.D.) D.20; D.24; D.27; D. 32; D. 70; D. 36/2; D. 37; D. 39; D. 41; D. 42; D.49; D. 46; D.50; 52; D.53; D.55; D.56; D.57; D.58; D.59; D. 63; D.67; D.65; D. 69; D. 70; D.72; D. 76; D.78; D.81; D. 82; D. 84; D.85; D. 86; D.89; D. 91; D.94; D.96; D. 98; D.99; D.100; D.101; D. 106; D.107; D. 109; D.110.
• BOA, Kâmil Kepeci Defter (KK.D) D. 7224; D. 7225; D. 7226; D. 7227; D.7228; D.7229; D.730; D.7231; D.7232; D.7233; D.7234; D.7235.
• BOA, Tapu Tahrir Defterleri (TT.D.) D.919.
• BOA, Bâb-ı Defterî, Piyade Mukâbelesi Kalemi Defterleri (D.PYD.) D. 35417; D. 35154; D. 35126.
• BOA, Bâb-ı Defterî, Küçükruznamçe Kalemi Defterleri (D.KRZ. D.) D. 33457; D.33121.
• BOA, İbnülemin, Saray Mesalihi (İE.SM) 22-2277.
• Kaynak ve Araştırma Eserler
• Bige, Çetintürk. “İstanbul’da XVI. Asır Sonuna Kadar Hâssa Halı Sanatkârları.”, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri S.I (1963): s.715-731.
• Bozcu, Pelin. “Osmanlı Sarayında Sanatçı ve Zanaatçı Teşkilatı Ehl-i Hiref.” Uzmanlık tezi, İstanbul, 2010.
• Bülbül, Yaşar. “Osmanlı Devleti’nin Muhasebe Sistemi: 1300-1600.” Doktora tezi, Marmara Üniversitesi, 2000.
• Çağman, Filiz. “Mimar Sinan Dönemi'nde Saray’ın Ehl-i Hiref Teşkilatı.” Mimar Sinan Dönemi Türk Mimarlığı ve Sanatı, Haz., Zeki Sönmez. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 1988.
• Ekici, Sakine Akcan. “1596 Yılı Ehl-i Hiref-i Hâssa Defteri Işığında Sultan III. Mehmed Dönemi Sanat Ortamı.” Journal of History School 54 (2021): s. 3200-3224.(erişim 08.03.2024).
• Ekici, Sakine Akcan, “1801 Tarihli Ehl-i Hiref-i Hâssa Defterinde Osmanlı Devleti’nin Sanatkârları.” Tarih Okulu Dergisi 13/ XLVII (2020): s. 2187-2221. (Erişim 05.05.2024).
• Ekici, Sakine Akcan. Ehl-i Hiref-i Hâssa Sanatkârları III. Mehmed Dönemi (1596-1601). İstanbul: Lale Yayıncılık, 2020.
• Ekici, Sakine Akcan. “17. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Ehl-i Hiref-i Hâssa Teşkilatı Birimleri ve Yapısal Özellikleri.” Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi, 2018.
• Ekici, Sakine Akcan. “17. Yüzyıl Saray Mücellitleri.” Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 6:86 (Aralık 2018): s. 219-238. (erişim 01.03.2024).
• Elker, Salahaddin. Divan Rakamları. Ankara: TTK, 1953.
• Gelibolulu Mustafa Âlî. Künhü’l Ahbâr C. II. Çev.: M. Hüdai Şentürk. Ankara: TTK, 2003.
• Genç, Yusuf İhsan vd., Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. İstanbul: Başbakanlık Basımevi, 2010.
• Glück, Heinrich. 16-18. Yüzyıllarda Saray Sanatı ve Sanatçılarıyla Osmanlıların Avrupa Sanatları Bakımından Önemi. Ankara: TTK, 1968. Günday, Dündar. Arşiv Belgelerinde Siyakat Yazısı Özellikleri ve Divan Rakamları. Ankara: TTK, 1989.
• Hoca Sadettin. Tacüttevârih C. III. Haz.: İsmet Parmaksızoğlu. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1979.
• Kazan, Hilal. XVI. Asırda Sarayın Sanatı Himayesi. İstanbul: İSAR Vakfı Yayınları, 2010.
• Kazan, Hilal. “Ehl-i Hıref Defterlerinde Katipler (Cema’at-i Katiban-ı Kütüb.)” Yükseklisans tezi, Marmara Üniversitesi, 1999.
• Kütükoğlu, Mübahat. Osmanlı Belgelerinin Dili. Ankara: TTK, 2013.
• Meriç, Rıfkı Melûl. Türk Nakış San’atı Tarihi Araştırmaları I Vesikalar. Ankara: Türk ve İslâm San’atları Tarihi Enstitüsü yayınları, 1953.
• Meriç, Rıfkı Melûl. Türk Cild Sanatı Tarihi Araştırmaları I: Vesikalar. Ankara: Ank. Ünv. Yayınları, 1954.
• Kırımtayıf, Süleyman. “XV. ve XIX. Yüzyıllar Arasında Osmanlı Saray Sanatı Teşkilatı.” Doktora tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi, 1996.
• Türe, İskender ve Salim Kaynar. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi. İstanbul: Başbakanlık Basımevi, 2017.
• Uluskan, Murat. “Ehl-i Hiref Maaş Defterlerinde Kayıtlı Tebrizli Sanatkârlar (1526-1566).” Belleten, 85:304 (2021): s. 849-887. (erişim 03.05.2024).
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Osmanlı Sarayı’nda Ehl-i Hiref (Sanatkârlar) Defterleri.” Belgeler C 11/ S. 15 (1986): s. 23-76.
• Yaman, Bahattin. Osmanlı Saray Sanatkârları 18. Yüzyılda Ehl-i Hiref. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2008.
• Yaman, Bahattin. “1557 Tarihli Ehl-i Hıref Defterine Göre Osmanlı Saray Sanatkârları.” KÖK Araştırmalar 8: 2 (Güz 2006): s. 5-38.
• Yaman, Bahattin. “1545 Yılı Osmanlı Saray Sanatkârları.” Belleten, S. 264 (Ağustos 2008): s. 501-534.