“Ferman De Los Alamanos”: New Findings on The Jewish Family Handed Over the Keys of Buda And Their 368-Year Privilege

Yıl 2025, Sayı: 25, 34 - 55

Ersin Kırca , Kasım Hızlı

https://doi.org/10.21021/osmed.1522736

Öz

In the Ottoman Empire, individuals and groups who served in the conquest of a castle or delivered the keys of the castle were granted certain privileges along with tax exemption. One of the best examples of this practice was the exemption certificate/charter given to the family of a Jew named Yasef veled-i Salamon, who handed over the keys of the Buda Castle in 1526, and his descendant, Israel veled-i Yasef, nicknamed "Alaman". It is estimated that the exemption certificate was given for the first time by Suleiman the Magnificent during the conquest of Budapest in 1526. The exemption granted to the family continued until 1894. Because state officials demanded various taxes from family members in violation of the exemption certificate, many correspondence and archive documents were created on the subject. We found lots of pieces on the subject in the Ottoman Archives about the case, and that remarkably exemplifies the continuity in the Ottoman bureaucracy. In this study, the identities of the family members, where they lived in the Ottoman domain, and their population were tried to be assessed in line with the chronicles of the time and archive documents.

Anahtar Kelimeler

Suleiman the Magnificent, Budapest, Germanic Jews, Exemption Certificate, Abdülhamid II

“Ferman De Los Alamanos”: Budin Kalesi’nin Anahtarlarını Getiren Yahudi Aile ve Bunlara Tanınan 368 Yıllık İmtiyaza Dair Yeni Tespitler

Öz

Osmanlı Devleti’nde bir kalenin fethinde hizmeti geçen kişi ve gruplara vergi muafiyeti ve ayrıcalıklar tanınmaktaydı. Bu uygulamanın en iyi örneklerinden biri 1526 yılında Budin Kalesi’nin anahtarlarını teslim eden Yasef veled-i Salamon ile onun soyundan gelen “Alaman” lakaplı Yahudilere verilen muafiyet beratıdır. Ailenin kökeninden dolayı “Ferman de los Almanos / Alaman Fermanı” olarak bilinen muafiyetnâme kapsamına girenler, “avarız-ı divaniye” ve “tekalif-i örfiye” isimli vergi ve yükümlülüklerden muaf tutulmuşlardı. Kanuni Sultan Süleyman’ın 1526 yılında Budin’i fethiyle başlayan muafiyet uygulaması, Sultan II. Abdülhamid’in saltanatına kadar devam etmiştir. Tanzimat döneminde yapılan reformlar ve ihdas edilen yeni vergiler, eski döneme ait bu tarz ayrıcalıkları tartışmalı hale getirmiştir. 1894 yılında muafiyete konu vergi ve hizmetlerin terk edildiği gerekçesiyle ailenin günün şartlarına uygun vergileri ödemesine karar verilmiştir. Makalede, Osmanlı bürokrasisindeki sürekliliğin dikkate değer örneklerinden biri olan bu örnek vaka ile ilgili tespit edilen yeni belgeler doğrultusunda muafiyet beratının ayrıntıları, aile üyelerinin kimlikleri ve Osmanlı ülkesinde yaşadıkları yerler belirlenmeye çalışılmıştır. Çalışmanın kaynaklarını Osmanlı arşiv belgeleri, dönem kronikleri ve telif-tetkik eserler oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kanuni Sultan Süleyman, Budin, Alaman Yahudileri, Muafnâme, II. Abdülhamid

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d), 13/918; 19/418; 71/382, 80/102, 104/669; 106/262.
• Babıali Evrak Odası (BEO), 639/47855.
• Cevdet Adliye (C.ADL), 12/807.
• Cevdet Hariciye (C.HR), 48/2395.
• Cevdet Maliye (C.ML), 69/3161.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH. MKT), 1498/92; 1504/24.
• Divan-ı Hümayun Kalemi (A.DVN), 13/79; 62/48; 73/76.
• Hariciye Siyasi (HR. SYS.), 8/1.
• Hatt-ı Hümayun (HAT), 1363/53830.
• İrade Meclis-i Vala (İ.MVL), 493/22326.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), 4021.
• Meclis-i Vâlâ (MVL), 47/45; 49/20; 408/33.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV), 78/48.
• Müzehheb Ferman ve Beratlar (MFB), 680.
• Nüfus Defterleri (NFS.d.), 341; 343; 547; 4244; 4258.
• Sadaret Meclis-i Vâlâ Evrakı (A.MKT.MVL.), 121/79.
• Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD), 2037/91.
• Sadaret Umum Vilayet Evrakı (A.MKT. UM), 1367/56.
• Şura-yı Devlet (ŞD), 237/27; 249/36; 262/31; 269/39; 1906/5; 1906/65; 1907/8; 2857/30; 2904/42; 2971/32; 3066/50.
• Tapu Tahrir Defterleri (TT.d.), 370/4; 494/89.
• Yıldız Perakende Meşihat Dairesi Maruzatı (Y.PRK. MŞ.), 4/73.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Muhyiddin Cemâlî’nin Tevarih-i Âl-i Osman’ı.” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1990.
• Afyoncu, Erhan. Sahte Mesih Osmanlı Belgeleri Işığında Dönmelerin Kurucusu Sabatay Sevi ve Yahudiler, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2013.
• Altaylı, Yasemin. “Osmanlı Döneminde Budin.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Atik, Kayhan. Lütfi Paşa ve Tevârih-i Âl-i Osman, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Aydemir, Meltem. “Enîsü’l-Guzzât Metin-Dizin.” Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2006.
• Aydın, Mahir. “Osmanlı Dünyasında Yahudi Kira Kadınlar”, Belleten, LXV/243 (Ağustos 2001): 623-635.
• Ayverdi, Ekrem Hakkı. Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri Romanya Macaristan, Cilt I, 2. Kitab, İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1977.
• Bilge, Mustafa Lütfü. “Edirne’de Yahudi Nüfus ve Onlara Tanınan Muafiyetler”, Prof. M. Tayyib Gökbilgin ve Edirne Sempozyumu 15 Nisan 2015, Bildiriler, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Bilge, Sadık Müfit. “XV-XVIII. Yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Vergi Muafiyeti”, Osmanlı Coğrafyası Kültürel Arşiv Mirasının Yönetimi ve Tapu Arşivlerinin Rolü Uluslararası Kongresi, 21-23 Kasım 2012, Bildiriler, Cilt 3, Ankara: T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Yayınları, 2013.
• Celalzade Mustafa Celebi. Kanunî’nin Tarihçisinden Muhteşem Çağ, Tabakatü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesalik, Haz. Ayhan Yılmaz. İstanbul: Kariyer Yayınları, 2011.
• Çelik, Ahmet Faruk. “Fethullah Arifî Çelebi’nin “Şehnâme-i Al-i Osman’ından Süleymanname.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Çolak, Ahmet. “Bahârî, Fetihnâme-i Üngürüs Adlı Eseri ve Bu Eserden Hareketle Macaristan Fethinin Edebi-Tarihi Üslupla Anlatılışı”, Turkish Studies, 10/4 (2015): 373-408.
• Çuluk, Sinan. “1526’dan 1891’e Vergi Muafiyeti: Budin’in Anahtarı ve 365 Yıl Süren Ayrıcalık”, Tarih Dergi, 75 (Eylül 2020): 56-59.
• Dávıd, Géza. “Budin”, TDV İslam Ansiklopedisi, 6 (İstanbul 1992): 344-348.
• Demirtaş, Funda. “Celâl-zâde Mustafa Çelebi, Tabakâtü’l-Memâlik ve Derecâtü’l-Mesâlik.” Doktora Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Diktaş, Arzu. “XVI. Yüzyılın Son Çeyreğinde Edirne’de Sosyal Hayat.” Yüksek Lisans Tezi, Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Emecen, Feridun M. Kanuni Sultan Süleyman ve Zamanı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2022.
• Erkan, Davut. “Matrâkçı Nasûh’un Süleymân-nâmesi (1520-1537).” Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2005.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 6. Kitap, Haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Feridun Bey, Münşeâtü’s-Selâtîn. İstanbul: Dârü't-Tıbâati'l-Âmire, 1274.
• Galanti, Avram. Türkler ve Yahudiler, Tarihî, Siyasî Tetkik. İstanbul: Tan Matbaası, 1947.
• Gelibolulu Mustafa Âli. Künhü’l-Ahbâr. Haz. Ali Çavuşoğlu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2019.
• Gerlach, Stephan. Türkiye Günlüğü 1573-1576. Cilt I, Çev. Türkis Noyan, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006.
• Gökbilgin, M. Tayyip. “Türk İdaresinde Budin”, Atatürk Konferansları V, 1971-1972. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1975.
• Gökbilgin, M. Tayyip. XV-XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1952.
• Hasan Bey-zâde Ahmed Paşa, Hasan Bey-zâde Tarihi, Cilt II, (haz.) Şevki Nezihi Aykut, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2004.
• Işık, Mustafa, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Hakimiyetinde Budin.” Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2013.
• İnalcık, Halil. “Osmanlılar’da Raiyyet Rüsûmu”, Belleten, XXIII/92 (Ekim 1959): 575-610.
• İpşirli, Mehmet. “Ferhad Paşa”, TDV İslam Ansiklopedisi, 12 (1995): 383-384.
• Jorga, Nicolae. Osmanlı İmparatorluğu Tarihi. Cilt II, Çev. Nilüfer Epçeli, İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2005.
• Karagedikli, Gürer. “In Search Of a Jewish Community In The Early Modern Ottoman Empire: The Case Of Edirne Jews (c. 1686- 1750).” Yüksek Lisan Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, 2011.
• Kaytaz, Fatma. “Mohaç Savaşı’na Dair Fetih-nâmeler ve Baharî Kadı Ali Efendi’nin Kıyâmet-Nâme Adlı Fetihnâmesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 29 (2013): 145-186.
• Kazıcı, Ziya. Osmanlı’da Vergi Sistemi. İstanbul: Bilge Yayınları, 2005.
• Kemal Paşa-zâde. Tevarih-i Âl-i Osman X. Defter. Haz. Şefaettin Severcan, Ankara: Türk Tarih Kurum Basımevi, 1996.
• Küçük, Levent. “Osmanlı Vergi Hukukunda Avarız Kavramı ve Avarızın İdaredeki Rolü.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, 2007.
• Lokmacı, Süleyman. “Solak-zâde Tarihi’nin Tahlili ve Metin Tenkidi.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2015.
• Matrakçı Nasuh. Târîh-i Âl-i Osmân (Osmanlı Tarihi 699-968/1299-1561). Haz. Göker İnan, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Na‘îmâ Mustafa Efendi. Tarih-i Na‘îmâ. Cilt I, Haz. Mehmet İpşirli, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Özdemir, Rukiye. “Ramazân-zâde’nin Tarih-i Nişancı Paşa İsimli Eserinin Tahlil ve Metin Tenkidi.” Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, 2018.
• Peçevi İbrahim Efendi. Peçevi Tarihi. Cilt I, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1981.
• Purgstall. Joseph Von Hammer. Büyük Osmanlı Tarihi. Cilt III, 25. Kitap, Haz. Mümin Çevik-Erol Kılıç, İstanbul: Üçdal Neşriyat, (Yayın Yılı Yok).
• Sağırlı, Abdurrahman. “Mehmed b. Mehmed er-Rûmî (Edirneli)’nin Nuhbetü’t-Tevârih ve’l-Ahbâr’ı ve Târih-i Âl-i Osman’ı (Metinleri, Tahlilleri).” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2000.
• Sahillioğlu, Halil. Topkapı Sarayı Arşivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi IRCICA, 2002.
• Severcan, Şefaattin. “Kanuni Sultan Süleyman’ın İlk Yıllarında Osmanlı Fetih Politikası ve Mohaç Fetihnâmesi”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6 (1995): 115-131.
• Solakzade Mehmed Hemdemî Çelebi. Solakzade Tarihi. Haz. Vahid Çabuk. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları, 2016.
• Şakiroğlu, Mahmut H. “Fatih Sultan Mehmet’in Galatalılara Verdiği Fermanın Türkçe Metinler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XIV/25 (1981-1982): 211-224.
• Teoman, Zeki. “Budin Şehrinin Anahtarlarını Kanuni’ye Kim Teslim Etti?”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 12 (1987): 14-17. Tercüman Mahmud. Târîh-i Ungurus. Haz. György Hazai, Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) Yayınları, 2017.
• Topal, Seyid Ali. “Celalzâde Salih Çelebi’nin Tarih-i Sultan Süleyman İsimli Eseri.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2008.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi. Cilt II, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1998.
• Yiğit, Ahmet. XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Edirne Kazası. Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• İnternet Kaynakları/Online Veriler
• http://www.kadisicilleri.org/madde.php?klme=Budin+Yahudi&trch=hkm&-find=+ARA+, son erişim tarihi: 09.02.2023.
• http://www.kadisicilleri.org/madde.php?klme=Alaman&trch=hkm&-find=+ARA+, son erişim tarihi: 09.02.2023.
• http://www.kadisicilleri.org/madde.php?klme=Alaman&trch=hkm&-find=+ARA+, son erişim tarihi: 09.02.2023.
• http://www.kadisicilleri.org/madde.php?klme=Alaman&trch=hkm&-find=+ARA+, son erişim tarihi: 09.02.2023.
• http://www.kadisicilleri.org/madde.php?klme=Alaman&trch=hkm&-find=+ARA+, son erişim tarihi: 09.02.2023.
• http://www.kadisicilleri.org/madde.php?klme=Alaman&trch=hkm&-find=+ARA+, son erişim tarihi: 09.02.2023.