A Sufi Bureaucrat’s Reflection: The Late Ottoman Concept of Terakkî (Progress) in Aşçı Dede’s [1828-1906] Memoirs

Yıl 2025, Sayı: 25, 127 - 154

Arzu Eylül Yalçınkaya

https://doi.org/10.21021/osmed.1561757

Öz

Bu makale, 19. yüzyıl Osmanlı bağlamında terakkî (ilerleme) kavramını inceleyerek, modernleşme tartışmalarında Sufi perspektiflerinin rolüne odaklanmaktadır. Sufi tarikatları genellikle ilerlemeye engel olarak, durağanlığı teşvik eden unsurlar olarak görülürken, bu çalışma Tanzimat dönemine ait nadir bir olan Aşçı Dede’nin (d.1906) birincil ağızdan anlatılar türündeki hatıratlarını analiz ederek bu algıyı sorgulamaktadır. Hem bürokratik hem de manevi alanlarda aktif olan önemli bir Sufi figürü olarak Aşçı Dede, manevî ve toplumsal gelişmeyi harmanlayan alternatif bir ilerleme anlayışı sunmaktadır. Aşçı Dede’nin Japonya’nın modernleşmesini Osmanlı İmparatorluğu için bir model olarak değerlendirmesine odaklanan bu makale, sûfi bürokratların reform söylemleriyle aktif olarak ilgilendiklerini ve maddi ve manevi boyutlarıyla topyekün ve çok yönlü bir ilerleme vizyonu sunduklarını savunmaktadır. Bu yeniden değerlendirme, Osmanlı modernleşme sürecinde tasavvufî hareketlerin çok boyutlu rolünü vurgulayarak gelenek ve reform arasındaki boşluğu doldurmaktadır. Tasavuf hareketleri ve bürokrasi arasındaki etkileşimi yeniden ele alan bu çalışma, Sufi figürlerinin geç Osmanlı dönemindeki entelektüel tartışmalara yaptığı önemli, ancak yeterince incelenmemiş katkılarını öne çıkarmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Geç Osmanlı Dönemi, Osmanlı Modernleşmesi, Terakkî, Tasavvuf Hareketleri, Aşçı Dede’nin Hatıraları

Destekleyen Kurum

Harvard University Center for Middle Eastern Studies

Teşekkür

Doktora sonrası çalışmalarımdaki desteklerinden ötürü Harvard Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Bölümüne ve kıymetli danışmanım Prof. Dr. Cemal Kafadar'a teşekkür ederim.

A Sufi Bureaucrat’s Reflection: The Late Ottoman Concept of Terakkî (Progress) in Aşçı Dede’s [1828-1906] Memoirs

Öz

This article examines the notion of terakkî (progress) within the 19th-century Ottoman context, focusing on the role of Sufi perspectives in ongoing debates about modernization. While Sufi orders were often viewed as obstacles to progress, labeled as elements fostering stagnation, this study challenges that perception by analyzing Aşçı Dede’s memoirs—a unique self-narrative account from the Tanzimat period. Aşçı Dede (d. 1906), a prominent Sufi figure involved in both bureaucratic and spiritual realms, presents an alternative view of progress that blends spiritual and societal development. By scrutinizing his reflections on Japan’s modernization as a model for the Ottoman Empire, the article argues that Sufi orders actively engaged with reform discourses, contributing a nuanced vision of progress that emphasized both material and spiritual dimensions. This re-evaluation highlights the multifaceted role of Sufi officials in the Ottoman modernization process, bridging the gap between tradition and reform. It offers a new perspective on the interplay between spirituality and bureaucracy, underscoring the significant yet underexplored contributions of Sufi bureaucrats to the intellectual and reformist landscape of the late Ottoman period.

Anahtar Kelimeler

The Late Ottoman Era, Ottoman Modernization, Terakkî, Sufi Movements, Aşçı Dede’s Memoir

Destekleyen Kurum

Harvard University Center for Middle Eastern Studies

Teşekkür

I would like to extend my gratitude to Prof. Dr. Cemal Kafadar, the head of Harvard University's Center for Middle Eastern Studies (CMES) and my supervisor, for his invaluable guidance and profound mentorship throughout my postdoctoral research project. His insightful contributions were crucial in the conceptualization and execution of this study, conducted during my tenure as a visiting researcher at the center from 2022 to 2024.

Kaynakça

• Ağır, Seven. “Peripheralization of the Ottoman Economy, 1838-1908”. Political Economy of Development in Turkey. eds. Emre Özçelik and Yonca Özdemir. London: Palgrave Macmillan, 2022.
• Akgündüz, Ahmed. “The Ottoman Waqf Administration in the 19th and Early-20th Centuries: Continuities and Discontinuities”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 64:1 (2011), 71-87.
• Aksakal, Hasan. “Japon ve Türk Modernleşmelerinin Karşılaştırmalı Tarihi Üzerine Bir Değerlendirme: Gerçekten ‘Japon Mucizesi’ vs. ‘Türk Usûlü’ Mü?”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 27 (2012): 84-85.
• Aladağ, Hüseyim Hilmi. “Osmanlı Devleti Zaviyesinden 1904-1905 Rus-Japon Harbi”. SEFAD 36 (2016): 579-606.
• Ali Emirî-i Âmidî, “Vatan Muhabbeti, Sa’y ve Gayret, İlim”, Âmid-i Sevdâ Mecmuası 4 (İstanbul: Matbaa-i Amidî, 1325), 49-55.
• Aşçı Dede. Çok Yönlü Bir Sufinin Gözüyle Son Dönem Osmanlı Hayatı: Aşçı Dede’nin Hatıraları, ed. Mustafa Koç and Eyyüp Tanrıverdi, I-IV. İstanbul: Kitabevi, 2006.
• Asır (Selanik). “Haftalık Tarihçe”, 22 Şubat 1904/9 Şubat 1319.
• Aydın, Cemil. “A Global Anti-Western Moment? The Russo-Japanese War, Decolonization, and Asian Modernity”. A Global Anti-Western Moment? The Russo-Japanese War, Decolonization, and Asian Modernity. New York: Palgrave Macmillan, 2007, 213.
• Azamat, Nihat. “Aşçı İbrâhim Dede Mecmuası”. TDV İslâm Ansiklopedisi, III (İstanbul: TDV Yayınları, 1991), 546-547.
• Babahan, Ali. “Modernization and Ideological Divergence among the Bureaucracy in the Late Ottoman Empire: Suggestion for a New Classification.” Journal of Social and Cultural Studies 8 (2021), 32-38.
• Bektaş, Erhan. Religious Reform in the Late Ottoman Empire: Institutional Change and the Professionalization of the Ulema. London: I.B. Tauris, 2023.
• Bilgiseven, Âmiran Kurtkan. “Terakki Ve Tekâmül”. Türk Dünyası Araştırmaları 60 (1985), 47-56.
• Çavdar, Necati. “Ali Suavi’de Terakki Ve Medeniyet Düşüncesi: Muhbir Yazıları”. Türk Dünyası Araştırmaları 126:149 (2020), 307–322.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Rehber Yayıncılık, 1997.
• Çelik, Zeynep. Avrupa Şark’ı Bilmez: Eleştirel Bir Söylem (1872-1932). İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları, 2020. Chittick, William, The Sufi Path of Love: The Spiritual Teachings of Rumi, (Newyork: State University of New York Press, 1983), 1-14.
• Clayer, Natalie. “Life in an Istanbul Tekke in the Eighteenth and Nineteenth Centuries According to a “Menakıbname” of the Cerrahi Dervishes.” The Illuminated Table, The Prosperous House: Food and Shelter in Ottoman Material Culture. ed. Suraiya Faroqhi and Christoph K. Neumann. Istanbul: Orient Institute, 2003.
• Crooks, Peter and Parsons, Timothy. “Empires, Bureaucracy and the Paradox of Power”. Empires and Bureaucracy in World History: From Late Antiquity to the Twentieth Century. eds. Peter Crooks and Timothy Parsons. Cambridge: Cambridge University Press, 2016.
• Curry, John J. “Sufi Spaces and Practices.” A Companion to Early Modern Istanbul. eds. Shirine Hamadeh and Çiğdem Kafesçioğlu. Leiden: Brill, 2021.
• Demir, Kenan, Osmanlı’da İktisâdî Dergiclik (1857-1923, Doktora Tezi) (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2014).
• Deringil, Selim. “Intellectual Encounters with the West: The Cases of Turkey and Japan”. New Perspectives on Turkey 35 (2006), 65-83.
• Descartes, Rene. Discourse on the Method of Rightly Conducting One's Reason and of Seeking Truth in the Sciences. Cambridge: Cambridge University Press, 1999.
• el Hakîm, Suad. “Âlemin Aynası”, İbnü’l-Arabî Sözlüğü. trans. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• el-Isfahânî, Ragıb. “Tevekkül”. Müfredât: Kur’ân Kavramları Sözlüğü, trans. Yusuf Türker. İstanbul: Pınar Yayınları, 2007.
• Erbay, Erdoğan. “Terakki, İslam Ve Ahmed Midhat Efendi”. Ahmet Midhat Efendi. ed. Mustafa Miyasoğlu. Ankara: Kültür Ve Turizm Bakanlığı, 2012.
• Erol Kılıç, Mahmut, İbnü’l-Arabi Düşüncesine Giriş, Şeyh-i Ekber (İstanbul: Sufi Kitap, 2009).
• Esenbel, Selçuk. “Türk ve Japon Modernleşmesi: ‘Uygarlık Süreci Kavramı Açısından bir Mukayese”. Toplum ve Bilim 84 (2000), 19.
• Esenbel, Selçuk. Japon Modernleşmesi ve Osmanlı: Japonya’nın Türk Dünyası ve İslam Politikaları. İstanbul: İletişim, 2012.
• Fakhry, Majid. A History of Islamic Philosophy. New York: Columbia University Press, 2004.
• Findley, Carter V. “Social Dimensions of Dervish Life as Seen in the Memoirs of Aşçı Dede İbrahim Halil.” The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey. ed. Raymond Lifchez. Berkeley: University of California Press, 1992.
• Findley, Carter V. Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922. Princeton: Princeton University Press, 1980.
• Findley, Carter V. Ottoman Civil Officialdom: A Social History. Princeton University, 1989.
• Fromherz, Allen James. “Between the Circle and the Line: Ibn Khaldun’s View of History and Change.” Journal of Global Initiatives 14/2 (2019), 45–60.
• Gay, Peter. The Enlightenment: An Interpretation. New York: W.W. Norton, 1966.
• Hafez, Melis. Inventing Laziness: The Culture of Productivity in Late Ottoman Society. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
• Hatina, Meir. “Where East Meets West: Sufism, Cultural Rapprochement, and Politics”. International Journal of Middle East Studies 39:3 (2007), 389-409.
• Hofer, Nathan. “Endowments for Sufis and Their Institutions”. Sufi Institutions. ed. Alexandre Papas. Leiden: Brill, 2021.
• İnalcık, Halil. The Ottoman Empire: The Classical Age, 1300–1600. London: Weidenfeld and Nicolson, 1973.
• Jansen, Marius B. The Making of Modern Japan. Cambridge: Harvard University Press, 2002.
• Kafadar, Cemal. “On the Purity and Corruption of the Janissaries”. Turkish Studies Association Bulletin 15:2 (1991), 273-280.
• Kafadar, Cemal. “The New Visibility of Sufism in Turkish Studies and Cultural Life.” The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey. ed. Raymond Lifchez. Berkeley: University of California Press, 1992.
• Kafadar, Cemal. Kim Var İmiş Biz Burada Yoğ İken: Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun. İstanbul: Metis, 2009.
• Kallek, Cengiz. “Miskîn”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 30 (Ankara: TDV Yayınları, 2020), 183-184.
• Kara, İsmail. “İslamcılık”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce VI: İslamcılık. ed. Yasin Aktay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Kara, İsmail. Türkiye'de İslamcılık Düşüncesi: Metinler Kişiler 1. İstanbul: Dergah Yayınları, 2014.
• Kara, Mustafa. “The Social and Cultural Activities of the Dervishes Under the Second Constitution.” Sufism and Sufis in the Ottoman Society. ed. Ahmet Yaşar Ocak. Ankara: The Turkish Historical Society Publication, 2005.
• Kara, Mustafa. Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. Istanbul: Dergah Yayınları, 2010.
• Karahasanoğlu, Selim. “Ottoman Ego-Documents: State of the Art.” International Journal of Middle East Studies 53 (2021), 301-308.
• Karateke, Hakan. “The Vocabulary of Disorder in a Late Eighteenth Century Ottoman Reform Treatise: Nihâlî’s Mirror of the State.” Turcica 50 (2019), 417-448.
• Kılıç, Recep. “The Birth of the Idea of Progress in the Ottoman Empire: Reform Discussions and Reforms.” Journal of Regional Studies 8:1 (2024), 105-124.
• Kılınçoğlu, Deniz. Economics and Capitalism in the Ottoman Empire. London: Routledge: 2015.
• Kırmızı, Abdulhamit. “Cemal Kafadar Ile Dünyada Türk Tarihçiliği Üzerine”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15 (2010), 393-424.
• Koç, Gülçin and Koç, Haşim. “Çok Yönlü Bir Sufinin Gözüyle Son Dönem Osmanlı Hayatı: Aşçı Dede’nin Hatıraları”. Kitâbiyat 19 (2008), 140-149.
• Koçu, Reşat Ekrem. Geçen Asrı Aydınlatan Kıymetli Vesikalardan Bir Eser: Hatıralar, Aşçıdede Halil İbrahim. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi Yayınları, 1959.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l Hikem Tercüme ve Şerhi. ed. Mustafa Tahralı, Selçuk Eraydın. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2000.
• Kowner, Rotem. “Becoming an Honorary Civilized Nation: Remaking Japan’s Military Image during the Russo-Japanese War, 1904-1905”. The Historian 64:1 (2001), 19-38.
• Kowner, Rotem. “Lighter Than Yellow, But Not Enough: Western Discourse on the Japanese Race, 1854-1904”. The Historical Journal 43:1 (2000), 103-131.
• Kuşeyrî, Abdülkerim, Kuşeyrî Risâlesi, ed. Süleyman Uludağ (İstanbul: Dergâh Yayınları, 1993).
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risâlesi. ed. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1991.
• Lifchez, Raymond ed. The Dervish Lodge: Architecture, Art, and Sufism in Ottoman Turkey. (Berkeley: University of California Press, 1992).
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasî Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 1964.
• Markus, Robert. Saeculum: History and Society in the Theology of St. Augustine. Cambridge: Cambridge University Press, 1988.
• Ögke, Ahmet. “İbnü’l-Arabî’nin Fusûsu’l-Hikem’inde Ayna Metaforu”. Tasavvuf 23:2 (2009), 75-89.
• Ömür, Melek Cevahiroğlu. “The Sufi Order in a Modernizing Empire: 1808-1876”. Tarih 1:1 (2009), 78-79.
• Öngören, Reşat, “Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî”, TDV İslâm Ansiklopedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2004), 29:441–8.
• Özyüksel, Murat. The Hejaz Railway and the Ottoman Empire: Modernity, Industrialisation and Ottoman Decline. London: I.B. TAURIS, 2014.
• Sadık, Mehmet. Rus Japon Muharebesi Tecrübelerinden. Dersaadet: Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası, 1914.
• Sariyannis, Marinos. “The Limits of Going Global: The Case of “Ottoman Enlightenment (s).” History Compass 18:9 (2020), 1-13.
• Şentürk, Recep. “The Decline of the Decline Paradigm: Revisiting the Periodisation of Islamic History.” Reihe für Osnabrücker Islamstudies 38 (2020), 213-247.
• Shaw, Stanford S. “The Origins of Ottoman Military Reform: the Nizam-ı Cedid Army of Sultan Selim III.” The Journal of Modern History 37:3 (1965), 291–306.
• Shoemaker, Sydney. Self-Knowledge and Self-Identity. Ithaca: Cornell University Press, 1963.
• Silverstein, Brian. “Sufism and Governmentality in the Late Ottoman Empire,” Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 29/2 (2009), 171-185.
• Silverstein, Brian. “Sufism and Modernity from the Empire to the Republic”. Islam and Modernity in Turkey. ed. Brian Silverstein. New York: Palgrave Macmillan, 2011.
• Sohrabi, Nader. “Global Waves, Local Actors: What the Young Turks Knew About Other Revolutions and Why It Mattered.” Comparative Studies in Society and History 44:1 (2002), 45-79.
• Somel, Selçuk Akşin and Kenan, Seyfi. “Introduction: The Issue of Transformation within the Ottoman Empire”. The Ottoman Empire and Its Heritage: Politics, Society and Economy. ed. Suraiya Faroqhi and Boğaç Ergene. Leiden: Brill, 2021.
• Somel, Selçuk Akşin. Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi (1839-1908): İslâmlaşma, Otokrasi ve Disiplin. İstanbul: İletişim Yayınları, 2001.
• Taglia, Stefano. Intellectuals and Reform in the Ottoman Empire: The Young Turk on the Challenges of Modernity. London: Routledge, 2015.
• Teoman, Özgür ve Bozpınar, Cumali. “XIX. Yüzyılda Osmalı İmparatorluğu ve Japonya’da Sanayisizleşme: İpekli İmalatı Üzerine Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme”. Marmara Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 42:1 (2020), 157-179.
• Terzioğlu, Derin. “Tarihi İnsanlı Yazmak”. Cogito 29 (2001), 284-296.
• Topal, Alp Eren and Wigen, Einar. “Ottoman Conceptual History: Challenges and Prospects.” Contributions to the History of Concepts 14:1 (2019), 1-22.
• Topal, Alp Eren. From Decline to Progress: Ottoman Concept Reform 1600-1876. PhD Thesis, Bilkent University, 2017.
• Tosun, Necdet, “Nakşibendiyye (Adap ve Erkan)”, TDV İslâm Ansiklopedisi, 32 (İstanbul: TDV Yayınları, 2006), 342-343.
• Üçer, Sırrı Emrah. “19. Yüzyılda Yarı-Çevre Posta Bağımlılığı Tipi: Osmanlı Postasına Karşılaştırmalı Perspektiften Bir Bakış”. Toplumsal Tarih 338 (2022), 63-64.
• Ülken, Hilmi Ziya. Tanzimat’tan Sonra Fikir Hareketleri. İstanbul: Maarif Vekaleti, 1940.
• Uludağ, Süleyman. “Hâlidiyye (Anadolu’da Hâlidîlik)”. TDV İslam Ansiklopedisi. 15 (İstanbul: TDV Yayınları, 1997), 296-299.
• Uludağ, Süleyman. “Nefs”. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Uludağ, Süleyman. “Sülûk”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39 (İstanbul: TDV Yayınları, 2010), 127-128.
• Wilson, Brett. “The Twilight of Ottoman Sufism: Antiquity, Immorality and Nation in Yakup Kadri Karaosmanoğlu’s Nur Baba.” International Journal of Middle East Studies 49 (2017), 233-53.
• Worringer, Renée. “Sick Man of Europe or Japan of the Near East?: Constructing Ottoman Modernity in the Hamidian and Young Turk Eras”. International Journal of Middle Eastern Studies 36 (2004), 207-230.
• Worringer, Renée. Ottoman Imagining Japan: East, Middle East and Non-Western Modernity at the Turn of the Twentieth Century. New York: Palgrave Macmillan, 2014.
• Yalçınkaya, Arzu Eylül. “From Concept to Novel: Tâhirülmevlevî’s (1877-1951) Sufi Engagement and Critique of Teşebbüs-i Şahsî (Individual Initiative) in the Late Ottoman Era”. Kadim 23 (2024), 23-50.
• Yalçınkaya, Arzu Eylül. "Son Dönem Osmanlı Şeyhlerinden Kenân Rifâî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvuf Anlayışı." Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11:24 (2020), 489-513.
• Yazan, Ümit Meriç, Cevdet Paşa’nın Toplum ve Devlet Görüşü. İstanbul: İnsan Yayınları, 1992, 21.
• Yiğiterol, Ömer Faruk. “Anadolu’daki Nakşî Şairlerin Mes̱nevî’ye İlgisi.” Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31:1 (2022), 227-241.
• Yüksek, Ahmet Yusuf. “Sufi and the Sufi Lodges in Istanbul in the Late Nineteenth Century: A Socio-Spatial Analysis.” Journal of Urban History 49:4 (2021), 1-30.
• Yuzbaşı Mustafa Kemâl. Çuşima Muharebesi. İstanbul: Matbaa-i Bahriye, 1912.
• Zarcone, Thierry. “Shaykh Succession in Turkish Sufi Lineages (19th and 20th Centuries): Conflicts, Reforms and Transmission of Spiritual Enlightenment”. Asian and African Area Studies 7:1 (2007), 18-35.
• Zürcher, Erik J. The Young Turk Legacy Nation Building: From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey. London: I.B. Tauris, 2010.