Epidemic Diseases in the Ottoman Army and Reflections of Diseases on Campaign Organization

Yıl 2025, Sayı: 25, 219 - 240

Ömer Çağatay

https://doi.org/10.21021/osmed.1562885

Öz

One of the keys to the success of a war depends on well-organizing campaign logistics. Because campaign organization states mean integrating different parts into a whole and using them effectively. Lack of these or their late implementation causes disruptions in the organization's functioning. During war, organizational networks may be affected by things outside of the human will. Natural disasters such as earthquakes, fires, floods, famine, locust invasions, and epidemics can be examples of this situation. The extraordinary situations that administrations encounter during campaigns are among the issues they have the most difficulty with. In the face of these events, administrations could sometimes become desper-ate and find it difficult to develop solutions. One of them is epidemic diseases. The research examined how the epidemics between 1700 and 1850 affected the preparation process of the campaign and what reaction the management showed against this. In particular, it was emphasized how issues such as the recruitment and dispatch of soldiers within the campaign organization network, means of transportation, food and ammunition supply, tax collection, receiving a fee, population movements, and the supply of artisans to be employed were affected. Also, what kind of attitude the state takes in the face of these situations and what measures it has taken have been discussed.

Anahtar Kelimeler

Army, Soldier, Campaign Organization, Epidemic, Plague

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Osmanlı Ordusunda Salgın Hastalıklar ve Hastalıkların Sefer Organizasyonuna Yansımaları

Öz

Bir savaşın başarılı olmasının anahtarlarından biri sefer lojistiğinin iyi organize edilmesine bağlıdır. Çünkü sefer organizasyonu farklı parçaları bir bütün haline getirip etkili bir şekilde kullanmayı ifade etmektedir. Bunlardan birinin eksik olması veya geç yerine getirilmesi organizasyonun işleyişinde aksaklıkların yaşanmasına neden olabilirdi. Harp dönemlerinde organizasyon ağını, insan idaresinin dışında etkileyen olaylar yaşanabiliyordu. Deprem, yangın, sel, kıtlık, çekirge istilası ve salgın hastalık gibi felaketler bu duruma örnek gösteri-lebilir. Nitekim yönetimlerin savaş süreçlerinde karşılaştığı olağanüstü durumlar en çok zorlandıkları hususlar arasındadır. Bu olaylar karşısında yönetimler bazen çaresiz kalıp çözüm üretmekte zorlanabiliyordu. Bunlardan biri de salgın hastalıklardır. Yapılan araştır-mada, 1700-1850 yılları arasındaki salgın hastalıkların seferlerin hazırlık sürecini nasıl etkilediği ve yönetimin buna karşı nasıl bir reaksiyon gösterdiği incelenmiştir. Özellikle organizasyon ağı içerisinde yer alan asker tahriri ve sevki, ulaşım vasıtaları, zahire ve mühimmat tedariki, vergi tahsili, bedellerin alınması, nüfus hareketlikleri ve istihdam edilecek esnaf kollarının temini gibi hususların nasıl etkilendiği üzerinde odaklanılmıştır. Ayrıca bu durumlar karşısında devletin nasıl bir tavır takındığı ve almış olduğu önlemlerin neler olduğu tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ordu, Asker, Sefer Organizasyon, Salgın, Veba

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, Bâb-ı Asafî Divân-ı Hümâyun Kalemi (A. DVNSMHM. d); 99, 102, 116.
• BOA, Topkapı Sarayı Müze Arşivi Evrakı (TS. MA. e); 516/43, 518/17, 720/13.
• BOA, Cevdet Askeriye (C. AS); 27/1201, 30/1371, 401/16540, 402/16619, 483/20145, 487/20313, 512/21354, 560/23493, 609/25701, 804/34147, 807/34283, 822/34975, 870/37292, 882/37877, 926/37292, 951/41311. BOA, Cevdet Bahriye (C. BH); 32/1533, 212/9882.
• BOA, Cevdet Maliye (C. ML); 689/28260.
• BOA, Hatt-ı Hümâyun (HAT); 163/6757, 294/17494-D, 377/20477, 913/39894, 915/39930, 1051/4328.
• BOA, İbnül Emin Askeriye (İE. AS); 30/1371.
• BOA, İbnül Emin Dâhiliye (İE. DH); 32/2802.
• BOA, İbnül Emin Sıhhiye (İE. SH); 1/53, 2/104, 2/111, 2/122.
• BOA, Ali Emirî Abdülhamid I. (AE. SABH. I.); 220/14516.
• BOA, Ali Emirî Selim III. (SSLM. III.); 8/3462, 60/3601.
• 2. Kaynak Eserler
• Novili Ömer Efendi. Târih-i Bosna Osmanlı-Habsburg Savaşları 1736-1739. Haz., Hatice Sel Turhan. İstanbul: Küre Yayınları, 2016.
• Râşid Mehmed Efendi. Târih-i Râşid, (1071-1114/1660-1703). C. I, Haz., Abdül-kadir Özcan vd. İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa. Nusretnâme İnceleme Metin (1106-1133/1695-1721). Haz., Mehmet Topal. Ankara: Tüba, 2018.
• Şem’dânî zâde Fındıklılı Süleyman Efendi. Mür’i’t-Tevârih. C. II, Haz., M. Münir Aktepe. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980.
• 3. Araştırma ve İnceleme Eserler
• Abacı, Zeynep Dörtok ve Fırat Yaşa. “Azrail’in Kara Eli: 17. Yüzyılda Kırım’da Veba Salgınları ve Köleler.” I. Uluslararası Karadeniz Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Ed. Kenan İnan, Deniz Çolak, Trabzon: Gündüz Ofset Mat-baacılık, 2020, ss. 151-170.
• Armağan, A. Latif. “XVII. Yüzyılın Sonu ile XVIII. Yüzyılın Başlarında Batı Anadolu ve Balkanlarda Görülen Veba Salgınlarının Sosyo-Ekonomik Etkile-ri Üzerine bir Araştırma.” 38. Uluslararası Tıp Tarihi Kongresi Bildiri Kitabı, C. II, Ed. Nil Sarı vd. Ankara: TTK Yayınları, 2005, ss. 907-914.
• Ayar, Mesut ve Tarık Özçelik. “-XIX. Asır Ortalarına Kadar-Osmanlı’da Veba Salgınlarının Tarihçesi.” Osmanlı’da Salgın Hastalıklarla Mücadele, Ed. İb-rahim Başağaoğlu vd. İstanbul: Çamlıca Basım, 2015, ss. 47-78.
• Benli, Kübra. “Klasik Dönem Osmanlı Sağlık Sistemi ve Salgın Hastalıklar (1300-1600).” Yüksek lisans tezi, Selçuk Üniversitesi, 2017.
• Çakar, Ayşegül. “1768-1774 Osmanlı-Rus Harbine Dair Önemli Bir Kaynak: İs-tanbul Kısmet-i Askeriye Mahkemesi 316 Numaralı Şer’iyye Sicili (İnceleme-Metin).” Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi, 2016.
• Çolak, Kamil. “Mısır’ın Fransızlar Tarafından İşgali ve Tahliyesi (1798-1801).” SAÜ Fen Edebiyat Dergisi, C. X, S. 2, (2008): 141-183.
• Diamond, Jared. Tüfek, Mikrop ve Çelik. Çev., Ülker İnce. Ankara: Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 2006.
• Erdemir, Ayşegül Demirhan ve Sezer Erer. “Arşiv Belgeleri Işığında Türk Tıp Tarihinde Veba Hastalığının Yayılması ve Önlenmesi Üzerine Yorumlama-lar.” 5. Balkan Tıp Tarihi ve Etiği Kongresi Özet ve Bildiri Kitabı, Ed. Ayşegül Demirhan Erdemir, Sezer Erer vd, İstanbul: Nobel Matbaacılık, 2012, ss. 860-887.
• Gezer, Ömer. “XVIII. Yüzyılın Başında Osmanlı-Habsburg Sınırında Veba.” Os-manlı’dan Cumhuriyet’e Salgın Hastalıklar ve Kamu Sağlığı, Ed. Burcu Kurt, İsmail Yaşayanlar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2023, ss. 72-83.
• Ki¬el, Mac¬hi¬el. “Poçitel”, TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-2 (Ankara: 2019), ss. 402-404.
• Kılıç, Orhan. Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devle-ti’nde Salgın Hastalıklar. Elazığ: Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2004.
• Kılıç, Orhan. “16-18. Yüzyıllarda Balkan Şehirlerinde Yaşanan Veba Salgınları ve Sosyo-Ekonomik Etkileri,” Osmanlı Dönemi Balkan Şehirleri, C. III, Ed. Za-fer Gölen ve Abidin Temizer, (Ankara: Gece Kitaplığı, 2016), ss. 1181-1209.
• Kılıç, Orhan. “Salgın Hastalıkların Osmanlı Vergi Düzenine Etkisi.” Üçüncü İktisat Tarihi Kongresi Bildirileri-1, Ed. Mustafa Öztürk, Ayşe Değerli, (İzmir: 2019), ss. 371-385.
• Kılıç, Orhan. “Tarihte Küresel Salgın Hastalıklar ve Toplum Hayatına Etkileri.” Küresel Salgının Anatomisi İnsan ve Toplumun Geleceği, Ed. Muzaffer Şeker vd, (Ankara: Tüba Bilimler Akademisi, 2020), ss. 19-57.
• Kocaoğlu, Burak. “Veba Hastalığının Osmanlı Ordusuna Etkisi.” Süleyman Demi-rel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 28, (2017/3): 209-216.
• Kurt, Engin. “Savaşların Sonuçlarını Etkileyen Salgın Hastalıklar.” Türkiye Klinik-leri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi, C. XVIII, S. 2 (2010): 113-122.
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850). Çev., Serap Yıl-maz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
• Shıravand, Babak, Salmanı, Ibrahim ve Farrokhlagha Servat. “Prevention and Tre-atment Approaches to Deal with Plague as a Biological Weapon.” Journal of Community Healt Research, 6 /2 (2017): 117-123.
• Türkiye Salgın Hastalıklar Tarihi Bibliyografyası. Mili Savunma Üniversitesi Fatih Harp Tarihi Araştırmaları Enstitüsü, Haz., Fatma Bilgü vd. İstanbul: 2020, ss. 39-47.
• Varlık, Nükhet. “Tâun”, TDV İslam Ansiklopedisi, XL (İstanbul 2011), ss. 175-177.
• Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600. Çev., Hazal Yalın. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2016.