Osmanlı İmparatorluğu’nun Son Döneminden Erken Türkiye Cumhuriyet Dönemi-ne Doğru Ahmet Ağaoğlu’nun Din ve Toplum Bakış Açılarının Yorumlanması

Yıl 2025, Sayı: 25, 408 - 423

Ramazan Akkır

https://doi.org/10.21021/osmed.1616396

Öz

Osmanlı’nın son döneminde Cumhuriyet’in ilk yıllarında yaşayan Ahmet Ağaoğlu, Türk-İslam dünyasının sosyal, dini ve siyasal meselelerine dair reformist, modernist ve laik yaklaşımlarıyla dikkat çeken önemli bir düşünürdür. Geleneksel Şii çevrede yetişen Ağaoğlu, dini vicdana ait bir değer ve toplumsal bütünleşme aracılığı açısından ele almış; dinin toplumsal bütünleşme sürecindeki fonksiyonunu yorumlamıştır. Bu makale, Türk düşünce dünyasının önemli isimlerin-den biri olan Ahmet Ağaoğlu’nun din ve topluma dair görüşlerini sosyolojik bir perspektifle analiz etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma, Ağaoğlu’nun dinin toplumsal işlevi, İslam’daki reform gerekliliği ve kadın haklarına dair görüşlerini inceleyerek, bu fikirlerin dönemin toplumsal yapısıyla bağlantısını ortaya koymayı hedeflemektedir. Bu çalışmada, dokümantasyon ve metin tahlili içeren dolaylı gözlem yöntemi kullanılmıştır. Bu yöntemle, Ağaoğlu’nun eserleri ve dönemin diğer yazılı kaynakları incelenmiş, düşüncelerinin toplumsal bağlamı analiz edilmiştir. Ağaoğlu’nun dinin bireysel vicdan ve toplumsal bütünleşme açısından yeniden yorumlanması gerektiği görüşü vurgulanmıştır. Din, modernleşmenin bir engeli değil, bireylerin toplumsal ve kültürel gelişimini destekleyen bir mekanizma olarak değerlendirilmiştir. Bu çalışma, Ağaoğlu’nun fikirlerinin sosyoloji disiplini bağlamında derinlemesine tartışılmasını sağlayarak Türk-İslam modernleşme literatürüne katkı sunmayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Ahmet Ağaoğlu, Din, Toplum, Reform

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Interpretation of Ahmet Ağaoğlu’s Perspectives on Religion and Society from the Late Ottoman Empire to the Early Turkish Republic Period

Öz

Ahmet Ağaoğlu, who lived during the late Ottoman period and the early years of the Turkish Republic, was a prominent thinker recognized for his reformist, modernist, and secular approaches to social, religious, and political issues within the Turkish-Islamic world. Raised in a traditional Shia environment, Ağaoğlu viewed religion as a matter of personal conscience and a tool for social cohesion, interpreting its role in fostering societal integration. This article analyzes Ağaoğlu’s views on religion and society from a sociological perspective. The study examines his perspective on religion's social function, the necessity for reform in Islam, and women's rights while emphasizing the connection between these ideas and the social structure of his time. The research employs indirect observation methods that include documentation and textual analysis. By exploring Ağaoğlu’s works and other contemporary written sources, the study contextualizes his ideas within their societal framework. Ağaoğlu’s emphasis on reinterpreting religion as both an individual and a socially cohesive force is highlighted; he viewed religion not as an obstacle to modernization but as a means of promoting individual and societal development. This article aims to contribute to the literature on Turkish-Islamic modernization by providing a detailed discussion of Ağaoğlu’s ideas within the context of sociology.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Ahmet Agaoglu, Religion, Society, Reform

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Kaynakça

• Agayef, Ahmad. “İslâm Âleminde Görülen İnhitatın Sebepleri”. İslam Mecmuası 1, sy 2 (Rebîülevvel 1332): 54-58.
• Agayef, Ahmed. “İslâm’da Dâvâ-yı Milliyet”. Türk Yurdu 6, sy 10 (70) (Temmuz 1330).
• Ağaoğlu, Ahmet. Devlet ve Fert. İstanbul: Sanayiinefise Matbaası, 1933.
• Ağaoğlu, Ahmet. “Edebiyat Münakaşaları”. Cumhuriyet, Teşrinisani 1934.
• Ağaoğlu, Ahmet. İhtilal mi İnkilap mı. Ankara: Alaadin Kıral Basımevi, 1942.
• Ağaoğlu, Ahmet. “İslam Alemi 8”. Türk Yurdu II (1328).
• Ağaoğlu, Ahmet. İslamiyette Kadın. Çeviren Hasan Ali Ediz. Ankara: Birey ve Toplum Yayıncılık, 1985.
• Ağaoğlu, Ahmet. “Necat Kendi Elimizdedir”. Tercüman-ı Hakikat, Safer 1331.
• Ağaoğlu, Ahmet. Serbest İnsanlar Ülkesinde. İstanbul: Sanayiinefise Matbaası, 1930.
• Ağaoğlu, Ahmet. Üç Medeniyet. İstanbul: Doğu Kitabevi, 2013.
• Ağaoğlu, Samet. Babamdan Hatıralar. Ankara: Zerbamat Basımevi, 1940.
• Akçura, Yusuf. Türkçülük: Türkçülüğün Tarihi Gelişimi. İstanbul: İlgi Kültür San-at Yayınları, 2012.
• Akçura, Yusuf. Yeni Türk Devletinin Öncüleri (1928 Yılı Yazıları). Ankara: T.C Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Aralov, Semyon İvanoviç. Bir Sovyet Diplomatının Türkiye Anıları. İstanbul: Tü-rkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2019.
• Asker, Ali. “Ahmet Ağaoğlu’nun Hayatı ve Düşünceleri”. İçinde Yavuz Akpınar Armağanı, editör Nazım Muradov ve Yılmaz Özkaya. Ankara: Bengü, 2018.
• Aşlamacı, İbrahim. “Din Hizmetleri ve Din Eğitimi Politikalarının Birlikte Yaşama Kültürüne Etkisi: Türkiye ve Pakistan Örneği Karşılaştırmalı Bir Değer-lendirme”. İçinde Hz. Peygamber ve Birlikte Yaşama Hukuku. İstanbul: DİB, 2016.
• Aydın, Ahmet. “Türkiye’nin Tek Parti Döneminde Birey Devlet İlişkisi (1923-1945): Ahmet Ağaoğlu’nun Birey Düşüncesi”. Doktora, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2023.
• Coser, Lewis A. Sosyolojik Düşüncenin Ustaları & Tarihsel ve Toplumsal Bağlam-larında Fikirler. Ankara: De ki Basım Yayım Ltd. Şti, 2010.
• Çetin, Ayhan. “Ahmet Ağaoğlu’nun Din ve Toplum Anlayışı”. Yüksek Lisans, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• Durkheim, Emile. The Elementary Forms of Religious Life. Çeviren Karen E. Fields. New York: The Free Press, 1995.
• Efe, Adem. “Sebilürreşad”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 36. İstanbul: Tü-rkiye Diyanet Vakfı, 2009.
• Georgeon, François. Osmanlı-Türk Modernleşmesi 1900-1930. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2006.
• Göle, Nilüfer. Modern Mahrem Medeniyet ve Örtünme. İstanbul: Metis Yayınları, 1992.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi. İstanbul: İnsan Yayınları, 2012.
• Günay, Ünver. “Toplumsal Bütünleşme ve Din”. İçinde Din Sosyolojisi El Kitabı, editör İhsan Çapcıoğlu ve Niyazi Akyüz. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Karatepe, Tuba Çavdar. “İslâm Mecmuası”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 23. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2001.
• Lewis, Bernard. The Emergence of Modern Turkey. Second. Oxford: Oxford University Press, 2001.
• Meriç, Cemil. Bu Ülke. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Mert, Muhit. “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Geçiş Sürecinde Ahmet Ağaoğlu’nun Dinî Düşünceleri”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5, sy 10 (30 Aralık 2006): 7-27.
• Öğün, Süleyman Seyfi. Modernleşme, Milliyetçilik ve Türkiye. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1995.
• Özavcı, H. Ozan. Intellectual Origins of the Republic: Ahmet Ağaoğlu and the genealogy of liberalism in Turkey. Leiden: Brill, 2015.
• Özcan, Ufuk. “İmparatorluktan Cumhuriyete Kimlik Değişimi: Ahmet Ağaoğlu’nun Hayatı, Dönemi ve Düşünceleri”. Doktora, İstanbul Üniversi-tesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Özyurt, Cevat. “Durkheim Sosyolojisinde Toplumsal Bütünleşme Aracı Olarak Din”. İçinde Sosyal Teoride Din, editör Cevat Özyurt, Abdülkadir Zorlu, ve İbrahim Mazman. İstanbul: Hece, 2015.
• Sakal, Fahri. Ağaoğlu Ahmed Bey. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Shissler, Holly. İki İmparatorluk Arasında: Ahmet Ağaoğlu ve Yeni Türkiye. Çevi-ren Taciser Ulaş Belge. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005.
• Şimşir, Bilal N. Malta Sürgünleri. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1985.
• Taş, Kemaleddin. “Dinin Sosyolojik Tanımı Problemi Üzerine Bir Değer-lendirme”. Dini Araştırmalar 6, sy 16 (2003).
• Tekin, Mustafa. Din Sosyolojisi. İstanbul: Rağbet, 2016.
• Tuncer, Hüseyin. “Türk Yurdu”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 41. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012.
• Turner, Jonathan H., Leonard Beeghley, ve Charles H. Powers. Sosyolojik Teorin-in Oluşumu. Çeviren Ümit Tatlıcan. Sentez Yayınları, 2013.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1992.
• Yılmaz, Hüseyin. “Sosyal Bütünleşmemizin Temel Sorunları ve Bazı Çözüm Önerileri”. C.Ü. ilahiyat Fakültesi Dergisi XIV, sy 2 (2010).
• Yılmaz, Murat. “Ahmet Ağaoğlu’nda Liberalizm ve Milliyetçilik”. Yüksek Lisans, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1991.
• Yüce, Nuri. “Ağaoğlu, Ahmet”. İçinde TDV İslâm Ansiklopedisi. C. 1. İstanbul: TDV, 1988.