Sultan Sancar ve Büyük Selçuklu Devletinin Çöküşten Önce Son Parlayışı

Yıl 2017, Cilt: 1 Sayı: 1, 31 - 80, 10.01.2018

Salim Koca

Öz

Büyük Selçuklu Devleti’nin son hükümdarı olan Sultan
Sancar, 21 yıl Horasan meliki, yani vassal/tâbi hükümdar olarak, 39 yıl da
Büyük Selçuklu Devleti sultanı, yani bağımsız hükümdar olarak toplam 60 yıl
gibi uzun bir süre hükümdarlık yapmıştır. Onun bu uzun saltanatı, Büyük
Selçuklu Devleti’nin son parlak devri olmuştur. Sancar’ın gerek meliklik devri
olsun gerekse sultanlık devri olsun her ikisi de yoğun ve başarılı siyasî ve
askerî faaliyetlerle geçmiştir.

Sancar, izlemiş olduğu siyasî ve askerî
faaliyetlerde belirli ve önemli bir amaç gütmüştür. Onun bu amacını şu şekilde
belirtmek mümkündür: Bilindiği gibi, Tuğrul Bey, Alp Arslan ve Melikşâh gibi
büyük Selçuklu hükümdarları, siyasî ve askerî faaliyetlerde büyük bir başarı
göstererek, İslâm dünyasında siyasî ve manevî birliği büyük ölçüde
sağlamışlardı. Sancar da, babasının ve dedelerinin bu büyük başarısını daima
korumak, devam ettirmek ve geliştirmek gayreti içinde olmuştur. Bunun için o,
hem meliklik hem de sultanlık döneminde, devletin çekirdek arazisi olan
Horasan’ı vassal (tâbi) devletlerle çevirerek, Büyük Selçuklu Devletini
güvenlik altına almıştır. Böylece o, bu ülkeyi (Horasan) huzur ve güvenlik
içinde bir istikrar adası hâline getirmiştir. Fakat onun bu başarısı Moğol
Karahıtaylar karşısında uğradığı bozgun ile kesintiye uğramış, Türkmen (Oğuz)
ayaklanması ile de son bulmuştur. Tarihin garip tecellisidir ki, Türkmenler
nasıl bir zamanlar kendi devletleri olan Büyük Selçuklu Devleti’nin
kurulmasında birinci derecede rol oynadıysalar, yıkılmasında da aynı rolü
oynadılar. Bu makalede, özellikle Türk tarihinin bu ibret verici olayı
değerlendirilmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Melik Sancar, Sultan Mahmûd, Sultan Berk Yaruk, Sultan Muhammed Tapar, Sultan Sancar, Emir Komaç, Horasan, Merv Şehri, Belh Şehri, Harezmşâhlar, Karahanlılar, Gurlular, Katavan Bozgunu

Kaynakça

• Ahmed bin Mahmûd, (1977); Selçuk-nâme I, Haz. E. Merçil, I, İstanbul. Aksarayî, Kerîmüddin Mahmûd, (1944); Müsâmeretü’l-Ahbâr, nşr. O. Turan, Ankara. Barthold, W. (1981); Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Haz. H. D. Yıldız, İstanbul. Bundârî, (1889, 1943), Zubdetü’l-Nusre ve Nuhbetü’l-‘Usre, Yay. M. Th. Houtsma, Çev. Kıvameddin Burslan, İstanbul. Cahen, Claude, (1968, 1984), Cahen, Claude; Pre-Ottoman Turkey, London; Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, Çev. Y. Moran, İstanbul. Cüveynî, 1988); Tarih-i Cihangüşa, II, Çev. Mürsel Öztürk, Ankara. Ebû’l-Ferec, (1950), Ebû’l-Ferec Tarihi I, Çev. Ö.R. Doğrul, Ankara. İbnü’l-Esîr, (1979, 1987) El-Kâmil fî’t Tarih (İslâm Tarihi), X, IX,., Çev. A. Özaydın, İstanbul. Kafesoğlu, İbrahim, (1972); Selçuklu Tarihi, İstanbul 1972. Kaşgarlı Mahmûd, (1941), Dîvânü’l-Lügati’t-Türk, III, Çev.. B. Atalay, Ankara. Koca, Salim, (1997), Dandanakan’dan Malazgirt’e, Giresun. Köymen, Mehmet Altay, (1979), Köymen, Mehmet Altay, (1980), İA, Sencer mad. Köymen, Mehmet Altay, (1991); Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, V, İkinci İmparatorluk Devri, AnkarA. Müneccimbaşı (2000), (Ahmed bin Lütfullah); Câmiü’d-Düvel, Selçuklular Tarihi, I, Câmiü’d-Düvel, I, çvr. A. Öngül, İzmir. Râvendî, (1921, 1957), Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’-Südûr, Yay.. Muhammed İkbal, Çev. Ahmed Ateş, Ankara. Sadrüddîn Hüseynî, (1933, 1943), Ahbârü’d-Devleti’s-Secukiyye, Yay.. Muhammed İkbal, T. Necati Lugal, Ankara. Sümer, Faruk, (1999), ), Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, II, İstanbul. Turan, Osman, (1980), Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul.