Yazıtlarda Adı Geçen Uzak Doğu Devletleri: Kore Hanedanı, Kuzey Çin Hanedanları, Moğol Toplulukları

Yıl 2019, Cilt: 3 Sayı: 2, 87 - 105, 03.01.2020

Yong-sŏng Li

Öz

Kül Tegin Yazıtı ile Bilge Kağan Yazıtı’nda Birinci Türk Kağanlığı’nın bir kağanının cenaze törenine tem¬silciler gönderen devlet veya topluluklar doğudan başlayarak saat yönünde anılmaktadır. Bunlardan bükli, çöllüg el, tabgaç, kıtań ve tatabı, Doğu Asya’da bulunmaktadır.
Bükli, Kore Yarımadasının kuzey kısmı ile Mançurya’da bulunmuş olan eski bir Kore krallığı Goguryeo (고구려/高句麗, M.Ö. 37 ~ M.S. 668) olsa gerek. Bu yüzden bökküli (< *bäkküli < *mäkküli 貊句麗) veya bökköli (< *bäkköli < *mäkkoli 貊高麗) okunması gerekmektedir.
552 ~ 577’de yani (Birinci) Türk Kağanlığı’nın ilk 25 yılında Kuzey Çin’de Kuzey Qi ve Batı Vey / Kuzey Zhou olmak üzere iki Tabgaç devleti mevcut olduğuna göre, Göktürklerin birine çẄlgl (~ çẄlgIl) ve diğerine Tabgaç diyerek bu iki Tabgaç devletini ayırt ettiğini düşünmeliyiz. Büyük bir olasılıkla, Kuzey Zhou’ya çẄlgl (~ çẄlgIl) ve Kuzey Qi’ye ise Tabgaç denk gelir. Eğer öyleyse, çẄlgl (~ çẄlgIl) adı Çülüg el ‘Çü’lülerin devleti’ (< Çü (< 周 Zhōu) + -lüg ‘addan sıfat yapan ek’ + el ‘devlet, ülke’) olarak çözümlenebilir. -lXg eki, günümüzde olduğu gibi yer adına eklenebilir.
Kıtań ile Tatabı, Göktürklerin doğu komşuları olmasına rağmen Birinci Türk Kağanlığı’nın bir kağanının cenaze törenine temsilciler gönderen devlet veya topluluklar listesinde en son zikredilmektedir. Ama Kül Tegin’in cenaze törenine temsilciler gönderen devlet veya topluluklar listesinde ilk önce yer almaktadır.
Tatabı adı, Çin kaynaklarında Kumo Xi ve Xi olarak geçse de daha çok 5~6. yüzyılda Mançurya’nın batısındaki Taoer Nehri ile Şira Müren Nehri arasında yaşayan bir göçebe halk olarak kaydedilen Didouyu’yu (地豆于 Dìdòuyú) hatırlatmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Kore, Kuzey Çin, Moğol, Tunguz

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

Far Eastern Countries Mentioned in the Turkic Inscriptions: Korean Dynasty, Dynasties in North China, Mongolian Communities

Öz

In Kül Tegin Inscription and Bilgä Kagan Inscription, countries or peoples that sent representatives to a kagan’s funeral of the First Turkic Kaganate are mentioned clockwise starting from the East. Among them, bükli, čöllüg el, tabgač, kïtań and tatabï are in East Asia. Bükli must be the ancient Korean kingdom of Goguryeo (고구려/高句麗, 37 B.C. ~ A.D. 668) located in the northern part of the Korean Peninsula and Manchuria. Therefore, it should be read as bökküli (< *bäkküli < *mäkküli 貊句麗) or bökköli (< *bäkköli < *mäkkoli 貊高麗). From 552 to 577, i.e. in the early 25 years of the (First) Turkic Kaganate, there were two Tabgač states: Norther Qi and Western Wei / Northern Zhou. For this reason, we should suppose that the Köktürks distinguished two Tabgač states by calling one state čẄlgl (or čẄlgIl) and the other state Tabgač. In all probability, čẄlgl (or čẄlgIl) and Tabgač are the Northern Zhou and the Northern Qi respectively. If so, čẄlgl (or čẄlgIl) can be analyzed as Čülüg el ‘realm/country of the Čü people’ (< Čü (< 周 Zhōu) + -lüg ‘suffix forming possessive noun/adjective’ + el ‘realm/country’). Although Kïtań and Tatabï were also the east neighbors of the Köktürks, they are mentioned lastly in the list of the countries or peoples that sent representatives to a kagan’s funeral of the First Turkic Kaganate. However, their names appear firstly in the list of the countries or peoples that sent representatives to Kül Tegin’s funeral. Although the name of Tatabï appears Kumo Xi and Xi in the Chinese sources, it reminds us more of Didouyu (地豆于 Dìdòuyú), a nomadic people of 5th ~ 6th centuries in the area between Taoer River and Shira Müren River to the west of Manchuria

Anahtar Kelimeler

Korea, North China, Mongolian, Tungus

Proje Numarası

yok

Kaynakça

• Alyılmaz, Cengiz (2005), Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Ankara.
• Amanjolov, Altay S. (2010²), İstoriya i teoriya drevnetyurkskogo pis’ma, Almatı. (1. baskı 2003’te)
• Aydarov, Gubaydulla (1971), Yazık orḫonskiḫ pamyatnikov drevnetyurkskoy pis’mennosti VIII veka, Alma-Ata.
• Aydın, Erhan (2012a), Orhun Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Kömen Yayınları: 87, Konya.
• Aydın, Erhan (2012b), Eski Türk Yer Adları: Eski Türk Yazıtlarına Göre, Kömen Yayınları: 88, Konya.
• Bang, Willy (1896), “Zu den Kök Türk-Inschriften der Mongolei”, T’oung Pao 7/4, s. 325-355.
• Berta, Árpád (2004), Szavaimat jól halljátok…, A Türk és Ujgur rovásírásos emlékek kritikai kiadása, Szeged.
• Berta, Árpád (2010), çeviren: Emine Yılmaz, Sözlerimi İyi Dinleyin…, Türk ve Uygur Runik Yazıtlarının Karşılaştırmalı Yayını, Türk Dil Kurumu Yayınları: 1008, Ankara.
• Clark, Larry V. (1977), “Mongol Elements in Old Turkic?”, Journal de la Société Finno-Ougrienne 75, s. 110-168.
• Clauson, Sir Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
• Çagatay, Saadet Ş. (1950), Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. yüzyıldan XVIII. yüzyıla kadar Yazı Dili, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakütesi Yayım¬ları 62, Türk Dili ve Edebiyatı Enstitüsü 9, Ankara.
• Erdal, Marcel (1991), Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II, Turcologica 7, Wiesbaden.
• Ergin, Muharrem (1970), Orhun Âbideleri, İstanbul.
• Gabain, Annemarie von (1941), Alttürkische Grammatik, Leipzig. (2. baskı 1951’de; 3. baskı 1974’te)
• Li, Yong-Sŏng (2003), “Zu QWRDN͜TA in der Tuńuquq-Inschrift”, Central Asiatic Journal 47/2, s. 229-241.
• Li, Yong-Sŏng (2016), “On čẄlgl (or čẄlgIl) in the Kül Tegin and Bilgä Kagan Inscriptions” (59th Annual Meeting of the PIAC (= Permanent International Altaistic Conference), Ardahan, Turkey, June 26-July 1, 2016’ya sunulan 13 sayfalık bir yazı olup bunun düzeltilmiş versiyonu Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 70/4 (2017), s. 397-410’da yayımlanmıştır.)
• Li, Yong-Sŏng (2017), “빌개 카간 비문의 남쪽면 제 11 행에 있는 두 번째 문장에 관하여 / On the Second Sentence of the 11th line on the South Side of the Bilgä Kagan Inscription”, 단국대학교 부설 북방문화연구소 제18회 국제학술대회 – 북방민족 고유문자와 몽골고고학I – [Dankook Üniversitesi’ne Bağlı Kuzey Kültürü Araştırma Enstitüsü’nün 18. Uluslararası Konferansı – Kuzeyli Halkların Kendine Özgü Yazıları ve Moğolistan Arkeolojisi I –], Cheonan, s. 75-82 [Korecesi], 83-89 [İngilizcesi]. (17 Mart 2017 tarihinde Dankook Üniversitesi’nde düzenlenen konferansa sunulmuş olup bunun düzeltilmiş Korece versiyonu Inmunnonchong 인문논총 [Journal of Humanities] 74/4 (2017), s. 475-492’de yayımlanmıştır.)
• Malov, Sergey Yefimoviç (1951), Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti, Moskva & Leningrad.
• Malov, Sergey Yefimoviç (1959), Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti Mongolii i Kirgizii, Moskva & Leningrad.
• Nadelyayev, V. M., D. M. Nasilov, E. R. Tenişev & A. M. Şçerbak (eds.) (1969), Drevnetyurkskiy slovar’, Leningrad.
• Nasilov, Vladimir Miḫayloviç (1960), Yazık orḫono-yeniseyskiḫ pamyatnikov, Moskva.
• Németh, Julius (1941), “Zur Erklärung der Orchoninschriften”, Festschrift Friedrich Giese (= Die Welt des Islams, Sonderband, 1941), s. 35‐45.
• Orkun, Hüseyin Namık (1936), Eski Türk Yazıtları I, İstanbul.
• Orkun, Hüseyin Namık (1941), Eski Türk Yazıtları IV, İstanbul.
• Ölmez, Mehmet (2012), Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları, Metin-Çeviri-Sözlük, Ankara.
• Pulleyblank, Edwin G. (1991), Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin, Vancouver.
• Radloff, Wilhelm, Atlas der Alterthümer der Mongolei, [Erste Lieferung] 1892, Zweite Lieferung 1893, Dritte Lieferung 1896, St. Petersburg.
• Radloff, Wilhelm, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Erste Lieferung 1894, Zweite Lieferung 1894, Dritte Lieferung 1895, St. Petersburg. (Osnabrück 1987)
• Radloff, Wilhelm (1897), Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Neue Folge, St. Petersburg. (Osnabrück 1987)
• Radloff, Wilhelm (1905), Versuch eines Wörterbuchs der Türk-Dialecte, III, St. Petersburg. (The Hague 1960)
• Radloff, Wilhelm (1911), Versuch eines Wörterbuchs der Türk-Dialecte, IV, St. Petersburg. (The Hague 1960)
• Radlov, Vasiliy Vasil’eviç [= Wilhelm Radloff] & Platon M. Melioranskiy (1897), Drevnetyurkskiye pamyatniki Koşo-Tsaydam, Sbornik Trudov Orḫonskoy ekspeditsii, T. IV, Sanktpeterburg.
• Sertkaya, Osman Fikri (2015), “Kore’nin Göktürk Yazıtlarındaki Adı”, [Kore’nin] Yeniden Bağımsızlığa Kavuşmasının 70. Yılı (Kuruluşunun 5913. Yılı) Dolayısıyla 7. (2. Uluslararası) Goguryeo Konferansı –Goguryeo ile Türk Kağanlığı’nın İlişkileri (Kore ile Türkiye Kardeş Ülkelerdir.) −, Guri, s. 33-48 (Korece tercümesi), 123-134 (Türkçe aslı). [“돌궐 비문들에 있는 한국의 이름”, 광복 70주년(개천 5913년) 기념 제7회 高句麗 학술대회(국제 2회) − 高句麗와 돌궐의 관계 (터어키와 한국은 형제국) −, 구리, s. 33-48, 123-134.] [7 Kasım 2015 tarihinde Kore’nin Guri şehrinde düzenlenen bu konferans bilimsel değildi. Kore’de resmen kabul edilen ilk Kore devletinin kuruluş yılı M.Ö. 2333’tür. Bu yüzden 5913 rakamı 4348 olarak düzeltilmelidir.]
• Şirin, Hatice (2016), Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi, Türk Dil Kurumu Yayınları: 1181, Ankara. [=> Hatice Şirin User]
• Tekin, Talat (1968), A Grammar of Orkhon Turkic, Indiana University Publications, Uralic and Altaic Series Vol. 69, Bloomington & The Hague.
• Tekin, Talat (1988), Orhon Yazıtları, Türk Dil Kurumu Yayınları: 540, Ankara.
• Tekin, Talat (1991), “A New Classification of the Turkic Languages”, Türk Dilleri Araştırmaları 1, s. 5-18.
• Tekin, Talat (1995), Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, Simurg Dil ve Edebiyat Dizisi: 1, İstanbul.
• Tekin, Talat (2000), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9, Ankara.
• Tekin, Talat (2008), 돌궐 비문 연구 — 퀼 티긴 비문, 빌개 카간 비문, 투뉴쿠크 비문 — [Dolgwəl Bimun Yəngu — Kül Tigin Bimun, Bilgä Kagan Bimun, Tunyukukï Bimun — = Orhon Yazıtları Araştırmaları — Kül Tigin Yazıtı, Bilgä Kagan Yazıtı, Tunyukukï Yazıtı —], çeviren ve not ekleyen: Yong-Sŏng Li, Seoul.
• Tekin, Talat (2016), Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları: 1195, Ankara.
• Thomsen, Vilhelm (1916), Turcica, études concernant l’interprétation des inscriptions tur- ques de la Mongolie et de la Sibérie, Helsingfors 1916. (= Afh., s. 92‐198; = MSFOu, XXXVII)
• Thomsen, Vilhelm (1924), “Alttürkische Inschriften aus der Mongolei, in Übersetzung und mit Einleitung”, übersetzt von Hans Heinrich Schaeder, Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 78, s. 121-175.
• User, Hatice Şirin (2009), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları: 32, Türk Dili Dizisi: 1, Konya. [=> Hatice Şirin]
• Vámbéry, Hermann (1898), Noten zu den alttürkischen Inschriften der Mongolei und Sibiriens (= Mémoires de la Société Finno-Ougrienne XII), Helsingfors.