Selçuklularda Giyinmenin Tipolojisi

Yıl 2024, Cilt: 8 Sayı: 2, 29 - 59, 29.12.2024

Halil İbrahim Gökbörü

Öz

Türkler, Selçuklu Devleti’nin kurulmasıyla birlikte Ön Asya’ya yerleşerek bu bölgenin asli milletlerinden biri olmuştur. Türklerin gelişi İslam ulusları üzerinde sadece siyasi değil kültürel yönden de bir Türk etkisinin oluşmasına yol açmıştır. İslam kaynakları Türkleri tanımaya başladıkları andan itibaren onların tip, huy, görünüş, yaşayış biçimleri vb yönlerini incelemişlerdir. Hatta bu konuda meraklarını gidermek maksadıyla Türkistan beldelerine seyahatler yapmışlardır. Oğuzlara mensup Selçuklular siyasi hâkimiyeti elde edince, tanıma tecessüsü bunlara teksif edildi. Tuğrul Bey’le başlayan Selçuklu Türkmenlerinin kıyafete dayalı görünüşleri bu andan itibaren İslam kaynaklarına yansıdı. Kıyafet tespiti yapan kaynaklar zamanla Türklerin giyiminin Ön Asya şehirlerinde ayırt edici özellikte olduğunu gözlemlediler. Türkler Müslüman olmakla birlikte geleneksel kıyafetlerinin İslam giyimine uyması dolayısıyla bir değişikliğe gitmedi. Bu kıyafet üslup yönünden Türk zihin dünyasına göre şekillendi. Böylece Türk giyiminin tipolojik unsurları olan börk, sarık, kaftan, çizme ve çarığa dair tespitler ortaya çıktı. Bu çalışmada bu giyim malzemelerinin ne şekilde Türk giyim tipolojisinin ana unsurlarına dönüştüğü incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Selçuklu, Kıyafet, Tipoloji, Ortaçağ, Börk

Kaynakça

• Ahmed el-Eflâkî, Şemseddin el-Ârifî, Menâkibü’l-Ârifîn, (Farsça metin) Neşr: T. Yazıcı, TTK Yay., İkinci Baskı, I-II, Ankara 1976.
• Ahmed Eflâkî, Ariflerin Menkıbeleri, Çev. T. Yazıcı, Kabalcı Yay., İstanbul 2006.
• Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud, Müsâmeretü’l-Ahbâr, Çev. M. Öztürk, TTK Yay., Ankara 2000.
• el-Aksarayî, Kerîmüddin Mahmud, Müsâmeretü’l-Ahbâr ve Müsâyeretü’l-Ahyâr, (Farsça metin) Neşr. O. Turan, TTK Yay., Ankara 1944.
• Âşık Paşazâde, Tevârîh-i Âl-i Osmân, Haz. K. Yavuz-M.A.Y. Saraç, Gökkubbe Yay., 2. Baskı, İstanbul 2010.
• Atasoy, Nurhan, “Selçuklu Kıyafetleri Üzerine Bir Deneme”, Sanat Tarihi Yıllığı, (1971), Sayı:4, 112-151.
• Azimî Tarihi Selçuklularla İlgili Bölümler, Yay. Ali Sevim, TTK Yay., Ankara 1988.
• el-Bağdadî, Safiyyüddin Abdülmü’min b. Abdülhakk, Merâsidü’l-Ittılâ alâ Esmâi’l-Emkine ve’l-Bikâ, TTK Yay., III, Ankara 2020.
• Barthold, V.V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, Haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yay., Ankara 1990.
• Barthold, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Dersleri, Yayına haz. Hüseyin Dağ, Çağlar Yay., Ankara 2004.
• Barthold, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, Terc. Râgıp Hulûsi Özdem, Yayına Haz. Kâzım Yaşar Kopraman, İsmail Aka, TTK Yay., 4. Baskı, Ankara 2019.
• Baykara, Tuncer, I. Gıyaseddin Keyhusrev (1164-1211) Gazi-Şehit, TTK Yay., Ankara 1997.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl, Tarih-i Beyhakî, (The Tarikh-i Baihaki), (Sultan Mesud Devri), Ed. W. H. Morley, W.Nassau Lees, LL. D.), (Farsça metin), College Press, Kalküta 1862.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed, Tarih-i Mesudî (Tarih-i Beyhakî), (Farsça metin) Neşr: S. Nefîsî, Tahran 1319.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed, Târîh-i Beyhakî, Türkçe Terc. Necati Lügal, Haz. Hicabi Kırlangıç, TTK Yay., Ankara 2019.
• Björkman, W., “Kalensüve”, İA, 129-130.
• Bombaci, Alessio, “Gazne’deki Kazılara Giriş-Afganistan’daki İtalyan Arkeoloji Heyeti Hakkında Muhtasar Rapor”, Çev: Doğan Türker, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemeleri, İstanbul Güzel Sanatlar Akademisi Türk San'atı Tarihi Enstitüsü, Berksoy Matbaası, (İstanbul, 1963), I, 537-560.
• al-Bondârî, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, Türkçe çev. K. Burslan, TTK Yay., 2. Baskı, Ankara 1999. Bosworth, C. E., “Hādjıb” EI2, III, 46-47.
• Burke, Peter, Fransız Tarih Devrimi: Annales Okulu, Çev. M. Küçük, Doğu Batı Yay., Ankara 2002.
• Çağatay, N., Bir Türk Kurumu Olan Ahilik, TTK Yay., 2. Baskı, Ankara 1997.
• Divanu Lûgati’t-Türk Tercümesi, Çev. Besim Atalay, TDK, 4. Baskı, I-IV, Ankara 1998-1999.
• Doukas, (Mikhael), Tarih, Anadolu ve Rumeli 1326-1462, Çev. B. Umar, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008.
• Eravşar, Osman, “Selçuklu Sultan Kıyafetleri”, Türkiye Selçukluları Konya Hanedan Türbesindeki Naaşların Tanzimi Projesi, KB, Konya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yay., Konya 2023, 373-403.
• Ersan, Mehmet, Türkiye Selçuklu Devletinin Dağılışı, Birleşik Yay., Ankara 2010.
• Esin, Emel, “Börk”, DİA, VI, 327-328.
• Garsu’n-Ni’me Muhammed b. Hilal es-Sâbî, el-Hefevâtü’n-nâdire, Neşr. el-Ester, Şam, 1967.
• Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilatı, TTK Yay., Ankara 2002.
• Golden, Peter B., Türk Halkları Tarihine Giriş, Çev. O. Karatay, Karam Yay., 2. Baskı, Çorum 2006.
• Gök, H. İbrahim, “Cimri Hadisesinde Sahip Ata Oğullarının Rolü”, Uluslararası Orta Anadolu ve Akdeniz Beylikleri Tarihi, Kültürü ve Medeniyeti Sempozyumu, Sahip Ataoğulları ve Turgutoğulları Beylikleri, 1-3 Aralık 2017, Afyonkarahisar, Ed. M. Şeker vd., Necmeddin Erbakan Üni. Yay., Konya 2018, 127-142.
• Gök, Halil İbrahim, “Uç Beylerinin İlhanlılara Karşı Bağımsızlık Mücadelesi”, 1243 Kösedağ Savaşı ve Anadolu’nun Moğollar Tarafından İşgali, Sivas Cumhuriyet Üni. Yay., Ed. A. Kaya, Sivas 2018, 335-348.
• Gregory Abu’l-Farac (Bar Hebraeus), Abû’l-Farac Tarihi, Türkçe çev. Ö. Rıza Doğrul, TTK Yay., I-II, Ankara 1987.
• Grenard, M. F., “Satuk Buğra Han Menkıbesi ve Tarih”, Terc. Osman Turan, Selçuklular ve İslamiyet, Ötüken Neşriyat, Altıncı Basım, İstanbul 2005, 159-199.
• Guliyeva, Minara-Cemal Meydan, “Büyük selçuklu dönemi Saray Giyim Kuşamı”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, Sayı: 2020/16, 176-191.
• Hacıgökmen, M. Ali, “Ahilerin Genel Görünüşleri Üzerine Bir Çalışma”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 67 (Ekim 2013), 103-119.
• Hunkan, Ömer Soner, “Satuk Buğra Han”, DİA, XXXVI, 181-182.
• el-Istahrî, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Tahkik: M. Câbir Abdülâl el-Hinî, M. Şefik Gurbâl, Kahire 1961.
• İbn al-Adîm, Kamâl al-Dîn, Buğyat at-Talab fî Tarih Halab Selçuklularla İlgili Haltürcümeleri, (Arapça metin), Yay., Ali Sevim, TTK, Yay., Ankara 1976.
• İbn Batuta Seyahatnamesi Seçmeler Haz. İ. Parmaksızoğlu, MEB Yay., İstanbul 1989.
• İbn-i Battuta, Büyük Dünya Seyahatnamesi, (Tuhfetü’n-Nüzzâr fî Garâibi’l-Emsâr ve’l-Acâibi’l-Esfâr), Türkçe çev. Muhammed Şerif Paşa (1907), Sad: Mümin Çevik, Yeni Şafak Yay., (Üçdal Neşriyat tıpkıbasımı), İstanbul (t.y.).
• İbn Battûta, Ebû Abdullah Muhammed Tancî, İbn Battûta Seyahatnâmesi, I, Çev. A. S. Aykut, Yapı Kredi Yay., 2000.
• İbn Bibi, el-Evâmirü’l-Alâiyye fi’l-Umûri’l-Alâiyye, (Selçuknâme), II, Terc. M. Öztürk, TTK Yay., Ankara 2014.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Târihi’l-Mülûk ve’l-Ümem, Haydarabad, 1359.
• İbnü’l-Cevzî, el-Muntazam fî Tarihi’l-mülûk ve’l-ümem, Tah: M. Abdülkâdir Atâ, Mustafa Abdülkâdir Atâ, Neşr: Dârü’l-Kütüb el-İlmiyye, Beyrut-Lübnan, I-XIX, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih, Tashih ve Neşr. Dr. Muhammed Yusuf ed-Dakkâk, Dârü’l-Kütüb el-İlmiyye, Cilt: VIII, (I-X), Beyrut 1407/1987.
• İbnü’l-Esîr, el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, İslâm Tarihi, Terc. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yay., Cilt: VIII, X, İstanbul 1987.
• İbnü’l-Kalânisî, Zeyl Tarih Dımaşk, Neşr. H. F. Amedroz, Leyden 1908 nüshası Kahire- Mektebe Mütenebbi tıpkıbasımı, (t.y.).
• İbn Haldun, Mukaddime, Haz. S. Uludağ, Dergâh Yay., 17. Baskı, İstanbul 2018.
• Karatay, Osman, Hazarlar- Yahudi Türkler, Türk Yahudiler ve Ötekiler, Kripto Yay., 3. Baskı, Ankara 2016.
• el-Kâşgarî, Mahmud b. El-Hüseyin b. Muhammed, Kitâbu Divâni Lüğâti’-Türk, (Ali Emiri Nüshası), Matbaa-i Amire, I-III, Dârü’l-Hilâfeti’l-Aliyye 1335.
• Kâşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Haz. Ahmet Bican Ercilasun - Ziyat Akkoyunlu, Türk Dil Kurumu, 4. Baskı, Ankara 2020.
• Kayhan, H., Irak Selçukluları, Çizgi Kitabevi Yay., Konya 2001.
• Kaymaz, Nejat, Pervâne Muînüddîn Süleyman, AÜ, DTCF Yay., No.202, Ankara 1970.
• Koca, Salim, Sultan I. İzzeddin Keykâvus (1211-1220), TTK Yay., Ankara 1997.
• Köprülü, M. F., Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Yayına haz. O. Köprülü, Akçağ Yay., 4. Baskı, Ankara 2006.
• Köymen, Mehmet Altay, “Alp Arslan Zamanı Türk Giyim Kuşamı”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 1971 Malazgirt Zaferi Özel Sayısı 900. Yıl, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü, Ankara (1971), III, 51-89.
• Köymen, Mehmet Altay, “Anadolunun Fethi ve Malazgirt Meydan Muharebesi”, Malazgirt Zaferi ve Alp Arslan (26 Ağustos 1071), Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İkinci Basılış, Ankara 1971.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt I, Kuruluş Devri, TTK Yay., 3. Baskı, Ankara 2000.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt: III Alp Arslan ve Zamanı, TTK Yay., Ankara 1992.
• Köymen, Mehmet Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi Cilt: V, İkinci İmparatorluk Devri, TTK Yay., Ankara 1991.
• Makdisi, George, İbn ‘Aqīl Et La Résurgence De L’Islam Traditionaliste Au XIe Siécle (Ve siécle de l’Hégire), Institut Français De Damas, Damas 1963.
• Merçil, E., Selçuklularda Hükümdarlık Alâmetleri, TTK Yay., Ankara 2007.
• Mevlâna Celâleddin, Mesnevi, Terc. Veled Çelebi İzbudak, Gözden geçiren: Abdülbaki Gölpınarlı, Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yay., 2. Baskı, Konya 2016.
• Muîn, Muhammed, Ferheng-i Fârisî, Müessese-i İntişarat-ı Emir-i Kebîr, 8. Baskı, Tahran 1371.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiü’d-Düvel (Selçuklular Tarihi II- Anadolu Selçukluları ve Beylikler), Yay. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, I-II, İzmir 2001.
• Neşrî, Mehmed, Kitâb-ı Cihan-Nüma, Neşrî Tarihi, I. Cilt, Yay. Haz. Faik Reşit Unat-Mehmet Altay Köymen, TTK Yay., Ankara 2014.
• Oral, M. Zeki, “Selçukilerde Giyim Eşyası”, Türk Etnografya Dergisi, Ankara 1963, V, 14-20.
• Oruç Bey, Osmanlı Tarihi (1288-1502) Uç Beyliğinden Dünya Devletine, Sadeleştiren: Necdet Öztürk, Çamlıca Yay., İstanbul 2009.
• Ögel, Bahaeddin, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Yay., Üçüncü Baskı Ankara 1988.
• Ögel, Bahaeddin, Dünden Bugüne Türk Kültürünün Gelişme Çağları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, İstanbul 2001.
• Ögel, Bahaeddin, İslâmiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, TTK Yay., 8. Baskı, Ankara 2024.
• Özgüdenli, Osman G., Selçuklular, Cilt I, Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), İSAM Yay., İstanbul 2008.
• Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, MEB Yay., I-III, İstanbul 1983.
• Râvendî, Râhatü’s-Sudûr ve Âyeti’s-Sürûr (Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmeti), Türkçe çev. A. Ateş, TTK Yay., I-II, Ankara 1957.
• Rıhletu İbn Batûta (Tuhfetü’n-Nuzzâr fî Garâibi’l-Emsâr ve Acâibi’l-Esfâr, (Safer 757/Şubat-Mart 1356 tarihli Arapça yazma nüshasının Darü’ş-Şark Arabî Yayınevi tarafından Beyrut’ta neşredilen matbu versiyonu), (t.y.).
• Sarı, Mevlüt, el-Mevârid Arapça-Türkçe Lügat, Bahar Yay., İstanbul 1984.
• es-Sem‘ânî, el-Ensâb, Tah. Abdullah Ömer el-Bârûhî, Dârü’l-Cenân, I-V, Beyrut 1988.
• Sevim, Ali, Biyografilerle Selçuklular Tarihi İbnü’l-Adim Bugyetü’t-taleb fî Tarihi Haleb (Seçmeler), TTK Yay., Ankara 1989.
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, TTK Yay., 2. Baskı, Ankara 1989.
• Sevim, Ali, “Mir’âtü’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân (Kayıp Uyûnü’t-Tevârîh’ten Naklen Selçuklularla İlgili Bölümler) Sıbt İbnü’l-Cevzî”, Belgeler, Türk Tarih Belgeleri Dergisi, Cilt: XIV, Sayı:18, (1989-1992).
• Sevim, Ali, Mir’âtü’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, TTK Yay., Ankara 2011.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân, (1056-1086 Yılları Arasında Selçuklu Tarihine Ait Olaylar, Arapça metin), Neşr: Ali Sevim, Ankara Ü. DTC Fakültesi Yay., No. 178, Ankara 1968.
• Sümer, Faruk, Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri Boy Teşkilatı Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 5. Baskı, İstanbul 1999.
• Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay., Ankara 1985.
• Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim selçuknâme), Terc. H. İbrahim Gök-F. Coşguner, Atıf Yay., Ankara 2014.
• Turan, Osman, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, Nakışlar Yay., I-II, İstanbul 1980.
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, 17. Basım, İstanbul 2014.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşr., 14. Basım, İstanbul 2016.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları, TTK Yay., 2. Baskı, Ankara 1984.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, Cilt: I, TTK Yay., 5. Baskı, Ankara 1988.
• Üzüm, İlyas, “Kızılbaş”, TDVİA, XXV, 546-557.
• Wallerstein, Immanuel, Dünya Sistemleri Analizi: Bir Giriş, Türkçe çev. Ender Abadoğlu, Nuri Ersoy, bgst Yay., İstanbul 2011.
• Yâkut el-Hamevî, Mu’cemü’l-Büldân, Dâru Sâdır, Beyrut, I-V, 1979.
• Yazıcızâde Ali, Tevarîh-i Âl-i Selçuk, Haz. A. Bakır, Çamlıca Yay., İstanbul 2009.
• Yazıcızâde Ali, Selçuk-Nâme, (Yazma nüsha İndeksli Tıpkıbasım), Haz. Abdullah Bakır, TTK Yay., Ankara 2014.