Victor Fontanier’nin Trabzon Konsolosluğu (1830-1832)

Yıl 2014, Sayı: 35, 153 - 195, 01.09.2014

Özgür Yılmaz

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000640

Öz

It is possible to understand the rise of Trabzon trade in 1830s from the French decision to re-establish with great expectations the French consulate which had been closed since 1827, and the appointment of Victor Fontanier, previously sent by the French government to the Levant. The French, after the British decision of Trabzon as a commercial centre for Persian transit trade and more importantly, the failure of Gamba’s mission as French consul at Tiflis to develop French trade with Georgia and the Persia, tried to take part in the international trade developed in Trabzon in 1830s. We can see the French desire for Trabzon trade in the extensive instructions given by French Foreign Minister Polignac to Fontanier in 10 June 1830. Besides, the political developments created by the Ottoman-Russian War of 1828-1829 in the region began to attract the attention of the great powers. In this context, Fontanier was sent again to the East, this time as a consular agent to Trabzon, by French government with a very comprehensive political and commercial mission for the French interests in the region. However, Fontanier’s short consular period neither responded the French expectations nor the French trade developed in Trabzon market like the British trade. Referring to the French archival sources and Fontanier’s travel book, this paper aims to evaluate the consulate of Victor Fontanier in 1830-1832

Anahtar Kelimeler

Trabzon, France, French Consulate, French policy, transit trade

Victor Fontanier’nin Trabzon Konsolosluğu (1830-1832)

Öz

1830’lu yıllarda Trabzon ticaretinin kazandığı ivmeyi, Fransızların 1827’den beri kapalı olan konsolosluğu yeniden tesis etmeleri ve buraya yüksek beklentilerle daha evvel Fransız hükümeti tarafından Doğu’ya gönderilen Victor Fontanier’nin tayin edilmesinden anlamak mümkündür. Fransızlar, İngilizlerin İran transit ticareti için Trabzon’u önemli bir üs olarak seçmeleri ve daha da önemlisi 1820’li yıllarda Gamba’nın Tiflis Fransız konsolosu olarak, İran ve Gürcistan ticaretine yönelik girişiminin başarısızlıkla sonuçlanması üzerine Trabzon’da gelişen uluslararası ticaretten istifade etmeye çalışmışlardır. Fransa’nın Trabzon’da gelişen ticaretteki bu ısrarı, Fransız Dışişleri Bakanı Polignac’ın Fontanier’ye verdiği 10 Haziran 1830 tarihli talimatlardan görülebilir. Bunun yanında 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonrasında, bölgedeki siyasi gelişmeler de büyük devletlerin ilgisini çekmeye başlamıştı. Bu bağlamda, Fontanier Fransız hükümeti tarafından bölgedeki Fransız çıkarları için çok geniş siyasi ve ticari bir misyonla bir kez daha Doğu’ya, bu kez geçici konsolosluk görevlisi olarak Trabzon’a gönderildi. Fakat Fontanier’nin kısa görev süresi bu beklentileri yerine getirmediği gibi Fransız ticareti de İngiliz ticaretinin çok gerisinde kaldı. Bu makale, Fransız arşiv kaynaklarından ve Fontanier’nin seyahatnamesinden hareketle Trabzon’da uluslararası ticaretin başladığı bu dönemde, Fontanier’nin konsolosluğunu inceleme amacındadır

Anahtar Kelimeler

Trabzon, Fransa, Fransız Konsolosluğu, Fransız politikası, transit ticaret

Kaynakça

• Arşiv belgeleri
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Cevdet-Hariciye (C. HR.), 105/5203; 185/9205.
• Archives du ministère des Affaires étrangères (AMAE) (Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Fransa)
• a) Centre des Archives diplomatiques de La Courneuve (CADC)
• Série Personnel 1ère Série. Dossier Individuel : n° 1642, « Victor Fontanier » ; n° 3151, « Georges Outrey ».
• Correspondance politique des consuls, (CPC), Turquie, Consulat divers, Tome 1.
• Correspondance consulaire et commerciale (CCC): Trébizonde, Tome 1-3; Sinop, Tome 1.
• Mémoires et Documents: Turquie, Tome 74.
• b) Centre des Archives diplomatiques de Nantes (CADN)
• Ambassade, Constantinople, Série D : Trébizonde, Tome 3 ; Sinope Tome 1.
• Ambassade, Ankara, Tome 73.
• Consulat, Trébizonde: Tome 9, 107. Diğer Kaynaklar
• “Fontanier’s Travels in Asiatic Turkey”, Museum of Foreign Literature and Science, XVII (1830), s. 289-300.
• “Notice bibliographique de M. Victor Fontanier, correspondant regnicole de l'Académie”, Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 2/2 (1858), s. 453.
• ADITATAR, Funda, “İzmir İngiliz Başkonsolosluğunun Askeri İstihbarat Faaliyetleri (1878-1914)”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVI/1 (2011), s. 1-34.
• _______________, İzmir İngiliz Konsolosluğu ve Siyasi Faaliyetler (1878-1914) İngiliz Konsolosluk Raporlarından, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2011.
• AHMET LÛTFİ EFENDİ, Vak’anûvis Ahmet Lûtfi Efendi Tarihi, c. I, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
• ANHEGGER, Robert - İNALCIK, Halil, Kanunname-i Sultani Ber Muceb-i Örf-i Osmani II. Mehmed ve II. Bayezid Devirlerine Ait Yasakname ve Kanunnameler, TTK, Ankara 2000.
• ARMAOĞLU, Fahir 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTK, Ankara 1999.
• BACQUÉ-GRAMMONT, J.-L., - KUNERALP, S. - HITZEL, F., Representants Permanents de la France en Turquie (1536-1991) et de la Turquie en France (1797-1991), Éditions Isis, İstanbul 1991.
• BANGE, Christian – CORSI, Pietro - BANGE, Raphaël, “Des pharmaciens assistent au cours des animaux sans vertèbres professé par Lamarck au Muséum (1795- 1823)”, Revue d'histoire de la pharmacie, 90/333 (2002), s. 95-110.
• BAYRAKTUTAN, Ayşe Erzurum İngiliz Konsolosluğu ve Faaliyetleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2010.
• BEAUVOIS, F., “Victor Fontanier”, Nouvelle biographie universelle depuis les temps les plus reculés jusqu'a nos jours, 18 (1858), s. 118.
• BEYDİLLİ, Kemal, “1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Göçürülen Ermeniler”, Belgeler, VIII/17 (1988), s. 365-434.
• BİLİCİ, Faruk, “La France et la mer Noire sous le Consulat et l’Empire : « la porte du harem ouverte », Méditerranée, Moyen-Orient : deux siècles de relations internationales, recherches en hommages à Jacques Thobie (dir. W. Arbid, S. Kançal, J.-D Mizrahi, S. Saul), L’Harmattan, Paris 2003, s. 655-676.
• ___________, “La France et la Mer Noire sous la Restouration”, Enjeux Politiques, économiques et Militaires en Mer Noire (XVe-XXIe Siècles), Dir. F. Bilici, I. Candea, A. Popescu, Braila: Editions Istaros, 2007, s. 655-676.
• ___________, “XIX. Yüzyılın Başlarında Trabzon’daki Fransız Konsolosluğu: Paris’in Asya Kapısı”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 3 (2007), s. 35-47.
• BOUËDEC, Gérard Le - ULBERT, Jörg, La fonction consulaire à l'époque moderne: L’Affirmation d'une institution économique et politique (1500-1800), PU, Rennes 2006.
• BRULEY, Yves, “Jean-Marie Beuscher, Retour de Bagdad ou les aventures d’un drogman à l’époque romantique”, Conférence, 25 (2007), s. 683-695.
• BRYER, Anthony “The Last Laz Rising and the Downfall of the Pontic Derebeys 1812-1840”, Bedi Kartlisa, XXVI (1969), s. 191-210.
• BURGES, C. H., “A Brief Notice Respecting the Trade of the Northern Provinces of Persia, Adressed to T. H. Villiers”, Iranian Studies, 16/3-4 (1983), s. 291.
• CHESNEY, Francis Rawdon, The Euphrates Expedition, Longman , Green and Co., London 1868.
• CORDIER, Henri, « Voyage de Pierre Dupré de Constantinople à Trébizonde, 1803 », Bulletin de la Section de Géographie, 32(1917), s. 256-264.
• ÇİÇEK, Kemal, “Osmanlı Devleti’nde Yabancı Konsolosluk Tercümânları”, Tarih ve Toplum, 146 (1996), s. 17-23.
• D’ARCIER, Amaury Faivre, Les oubliés de la liberté. Négociants, consuls et missionnaires français au Levant pendant la Révolution (1784-1798), Peter Lang, Paris-Bruxelles 2007.
• DEHERAIN, Henri, « Les premiers consuls de France sur la côte septentrionale de l’Anatolie », Revue de l’histoire des colonies françaises, 17 (1924), s. 301-380.
• DUPARC, Pierre, Le Recueil des instructions données aux ambassadeurs et ministres de France, Turquie, Tome XXIX, Centre National de la Recherche Scientifique, Paris 1969.
• ERDOĞRU, M. Akif, “Onsekizinci Yüzyıl Sonlarında Kıbrıs’ta Avrupalı Konsoloslar ve Tercümânları”, İkinci Uluslararası Kıbrıs Araştırmaları Kongresi Bildirileri (24-27 Kasım 1998), Gazimağusa 1999, c. II, s. 316-328.
• FONTANIER, Victor, Voyages en Orient, entrepris par ordre du gouvernement français de 1830 à 1833, deuxième voyage en Anatolie, Librarie de Dumont, Paris 1834.
• __________________, “Notice sur la côte de la Mer Noire, appelée Lazistan”, Bulletin de la Société de Géographie, 17 (1832), s. 68-82.
• __________________, Voyages en Orient, entrepris par ordre du gouvernement français de l'année 1821 à l'année 1829, Librairie Universelle, Paris 1829.
• GAMBA, C., Voyage dans la Russie méridionale, E. Baurdin, Paris 1826.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Konsolos”, İA, c. VI, MEB, İstanbul 1985, s. 836-840.
• GÜLSOY, Ufuk, 1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reâyâ, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, İstanbul 1993.
• HELLOT-BELLIER, Florence, “France, Relations with Persia 1789-1918”, Encyclopædia Iranica, Vol. X, s. 131-136.
• House of Lords, the Sessional Papers, 26 (1835), s. 125.
• ISSAWI, Charles, “The Tabriz-Trabzon Trade, 1830–1900: The Rise and Decline of A Route”, International Journal of Middle East Studies, I (1970), s. 18-27.
• _____________, The Economic History of Iran 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago1971.
• _____________, The Economic History of Turkey 1800-1914, The University of Chicago Press, Chicago 1980.
• KASABA, Reşat, Osmanlı İmparatorluğu ve Dünya Ekonomisi, (çev. Kudret Emiroğlu), Belge Yayınları, İstanbul 1993.
• KING, Charles, Karadeniz, çev. Zülal Kılıç, Kitap Yayınevi, İstanbul 2008.
• KINLI, Onur, 19.Yüzyıl’da Amerika Birleşik Devletleri’nin İzmir’deki Konsolosluk Faaliyetleri, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2009.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgelerine Göre Osmanlı İmparatorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580-1900), İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• KÖSE, Osman, 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması, TTK, Ankara 2006.
• Les Affaires étrangères et le corps diplomatique français, De l'Ancien Régime au Second Empire, Vol. I, Editions du C.N.R.S, Paris 1984.
• LESURE, Michel, “La France et le Caucase à l'époque de Chamil”, Cahiers du monde russe et soviétique, 19/1-2 (1978), s. 5-65.
• LEVASSEUR, Emile, Histoire du commerce de la France, Librairie Léopold, Paris 1912. s. 19.
• MÉZİN, Anne, Les consuls de France au siècle des lumières (1715-1792), Ministère des affaires étrangères. Direction des archives et de la documentation, Paris 1997.
• MILLET, René, « Consuls », Nouveau Dictionaire D'Economie Politique, der. L. Say- M. J. Chailley, Paris 1890, s. 547-558.
• ÖZKUL, Ali Efdal, “The Consuls and Their Activities in Cyprus under the Ottoman Administration (1571-1878)”, Turkish Studies, 8/2 (2013), s. 239-283.
• PILON, Maxime – WEILER, Daniele, The French in Singapore: An Illustrated History (1819 - Today), Editions Didier Millet, Singapore 2011.
• POLATÇI, Türkan, Osmanlı Diplomasisinde Oryantalist Memurlar, Akçağ Yayınları, Ankara 2013.
• REGEMORTER, Jean-Louis, “Le mythe génois en mer Noire: la Fance, la Russie et le commerce d’Asie par la route de Géorgie (1821-1881)”, Annales Économies, Sociétés, Civilisations, 3 (1964), s. 492-521.
• SAINT-PRIEST, Compte de, Mémoires sur l'ambassade de France en Turquie et sur le commerce des Français dans le Levant, Paris 1877.
• SAVAŞ, Ali İbrahim, “Konsolos”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXVI, Türkiye Diyanet Vakfı Yay. Ankara 2002, s. 178-180.
• SOYSAL, İsmail, Fransız İhtilâli ve Türk Fransız Diplomasi Münasebetleri (1789-1802), TTK, Ankara 1999.
• ŞAŞMAZ, Musa, “İngiliz Konsolosu Stewart’ın Konya Vilayetine Dair Genel Raporu (1879)”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 12 (2002), s. 57-97.
• _____________, İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları, Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara 2013.
• _____________, “Alfred Biliotti’nin 1885’teki Raporuna Göre Trabzon Vilayetinde Eğitimin Durumu”, Tarih ve Toplum, 163(1997), s. 41-53.
• _____________, “İngiliz Kaptan Cooper’ın Kayseri Konsolosluğu (1879)”, Birinci Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 1997, s. 325-336.
• _____________, “İngiliz Konsolosu Yüzbaşı Stewart’a Göre Antalya 1880-82”, Prof. Dr. Kazım Yaşar Kopraman’a Armağan, Berikan Yayınevi, Ankara 2003, s. 564-577.
• _____________, “İngiliz Yüzbaşı Stewart’ın Konya Konsolosluğu ve Adli Yönetime Dair Raporu (1879-1882)”, Türkiyat Araştırma Dergisi, 11 (2002), s. 223-238.
• _____________, “Teğmen Ferdinand Bennet’in Kayseri Konsolosluğu 1880-82”, Üçüncü Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Erciyes Üniversitesi Yayınları, Kayseri 2000, s. 473-481.
• _____________, Trade Reports of the Trebizond Province on British Documents 1830-1914, TTK, Ankara, 2014.
• TURAN, Şerafettin, “1829 Edirne Antlaşması”, Ankara Üniversitesi DTCF Dergisi, IX/1- 2 (1951), s.111-151.
• TURGAY, A. Üner, “Ottoman-British Trade Through Southeastern Black Sea Ports During the Nineteenth Century”, Economie et Sociétés dans L’empire Ottoman (fin du XVIIIe- début du XXe siècle), der. J. Bacqué, P. Dumont, C.N.R.S., Paris 1983, s. 297-315.
• _______________, “Trabzon”, Doğu Akdeniz’de Liman Kentleri, çev. Gül Çağalı Güven ed. Ç. Keyder, Y. E. Özveren, D. Quataert, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1994, s. 45-73.
• WILSON, David, “List of British Consular Officials in the Ottoman Empire and its former territories, from the sixteenth century to about 1860”, (http://www.levantineheritage.com/pdf/List_of_British_Consular_Officials_Tur key(1581-1860)-D_Wilson.pdf).
• WRIGHT, Denis, The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran, I.B.Tauris, London 2001.
• YILMAZ, Özgür, “19. Yüzyılın Başlarında Sinop’ta Bir Fransız: Pascal Fourcade’ın Sinop Konsolosluğu (1803-1809)”, Sinop İli Değerleri Sempozyumu, 15-18 Mayıs 2013, Sinop. (Yayınlanmamış Sempozyum Bildirisi)
• ______________, “19. Yüzyılda Trabzon’da Fransız Ticareti ve Yatırımları”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 8/15 (2013), s. 39-76.
• ______________, “Erzurum Fransız Konsolosu Challaye’nin Kırım Savaşı’ndaki Misyonu”, Uluslararası Sarıkamış Sempozyumu, 3-5 Ocak 2013 Sarıkamış, (Yayınlanmamış Sempozyum Bildirisi)
• ______________, Tanzimat Döneminde Trabzon, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.