Hamidiye Kâğıt Fabrikası

Yıl 2015, Sayı: 37, 19 - 60, 01.01.2015

Fatih Damlıbağ

Öz

Son dönem Osmanlı Devleti’ndeki sanayileşme süreci, güçlü Avrupa rekabeti tarafından teste tabi tutulmuştur. Avrupa ülkeleri ile olan ticaret anlaşmaları, Osmanlı Devleti’ne sanayi gelişimi için uygulanabilecek sınırlı sayıda politika aracı vermektedir. Bu anlaşmalar Osmanlı Devleti’nin, gümrük vergisi oranlarını tek başına yükseltmesini yasaklamaktaydı. Bu özel iktisadi şartların çerçevesinde, Hamidiye Kâğıt Fabrikasının kuruluş ve işleyişi bu makalenin ana konusudur. Bu fabrika Osmanlı Devleti’nde kurulan son kâğıt fabrikasıdır. Fabrikanın kurucusu Serkurena Osman Bey olup, aslında onun ilk fikri bir matbaa kurmaktı. Fakat neredeyse bütün kâğıdın Avrupa’dan ithali, böyle bir girişimin sürdürülmesinin önünde önemli bir güçlüktür. Bu yüzden öncelikli hedef olarak kendisine, modern bir kâğıt fabrikası kurmayı seçmiştir. Bu amaçla devletle yapılan görüşmeler neticesinde; yeni fabrikanın kuruluşuyla ilgili, hak ve sorumlulukları gösteren imtiyaz mukavelenamesi imzalanmıştır. Takip eden aşama, sermaye birikimi için bir şirket kurulması olmuştur. Fabrikanın inşa süreci, yedi yıla yaklaşan oldukça uzun bir süre almıştır. 1893 yılında fabrika üretime geçmiştir. Bu fabrikaya Osmanlı Devleti rekabet gücü kazandırabilmek için, resmi kurumlar aracılığıyla talep desteği sağlamıştır. Fakat makine parkını kuran şirketle yaşanan anlaşmazlıklar, fabrikanın 6-7 aydan fazla çalışmasını engellemiştir. II. Meşrutiyet’in ilanı sonrası uzun süre atıl kalan fabrikayı, İngiliz ortak Edwin Pears yeniden açmak istemiştir. Fabrikanın sorunlu finansal yapısı ve bazı vergi problemleri yüzünden, Osmanlı yetkilileri ile olan müzakereler iki yıldan fazla bir süre almıştır. Sonunda anlaşma sağlansa da, Edwin Pears’ın fabrikayı canlandırma çabası başarısız olmuştur. Patlak veren I. Dünya Savaşı ki, İngiltere rakip taraftaydı, fabrikanın sonunu hazırlamıştır

Anahtar Kelimeler

kâğıt fabrikası, talep desteği, imtiyaz mukavelenamesi, vergi sorunları, Serkurena Osman Bey, Edwin Pears

Hamidiye Paper Factory

Öz

The process of industrialization in late Ottoman State was tested by the strong European competition. The trade agreements with European countries restricted the policy instruments to implement industrial development. These agreements prohibited that the Ottoman State could not raise the custom duty rates on its own. The present article studies the establishment and function of Hamidiye Paper Factory within the framework of this specific economic situation. This factory was the lastly founded paper factory of Ottoman State. Serkurena Osman Bey was the founder of the factory; his initial intention was to set up, a printing press. But there was a great difficulty in front of this venture, because nearly all paper imported from Europe. For this reason, he gave priority to found a modern paper factory. At the end of the interviews with state for this aim, privilege contract was signed which showed rights and responsibilities to found a new factory. Next step became the establishment of a company to accumulate capital. Construction process of the factory lasted approximately seven years. The factory started its operation in 1893. The Ottoman State gave demand support from state offices to this factory, in order to gain competition power. However, the factory was able to operate only 6-7 months, because of experienced disputes with company of machine supplier. After the proclamation of the Second Constitutional Era, English partner Edwin Pears wanted to reopen long time closed factory. His negotiations with the Ottoman authorities took more than two years, due to the problematic financial state of the factory and some taxation problems. Although the consent was finally achieved, Edwin Pears’ intention to revive the factory failed. The outbreak of World War I, in which England involved in the opponent camp, prepared the end of the factory

Anahtar Kelimeler

paper factory, demand support, privilege contract, tax problems, Serkurena Osman Bey, Edwin Pears.

Kaynakça

• BOA, A.DVNSMKLT.d.2, 4, 8. A.DVN.MKL 32/8.
• BEO 3799/284868, 3806/285435, 3918/293810, 3926/294386, 4044/303252.
• DH.MKT 38/37, 47/19, 94/2, 107/75, 111/5, 175/5, 2047/131, 2056/112, 2063/37. HR.TO 541/68. İ.DH 999/78992.
• İ.MMS 84/3646, 85/3666, 198/20.
• MV 11/37, 12/13, 166/18.
• ŞD 475/12, 1230/39, 3073/2. Y.PRK.EŞA 3/57.
• Y.PRK.TKM 17/22. Fotoğraflar
• İstanbul Üniversitesi, Yıldız Fotoğraf Albümü, Nr. 91540- 2, 6, 9, 10, 12, 14, 15, 16, 19, 24, 27, 32, 33. Kitap ve Makaleler
• ARIKAN, Zeki, ”İzmir Kâğıt Fabrikası İle İlgili Belgeler” Belgeler, XVIII, 22, TTK Yayınları, Ankara 1997, s. 111-198.
• ÇÖMLEKÇİOĞLU KARTAL, Reyhan, SEKA I. Kâğıt Fabrikası’nın Mimari Analizi ve Çağdaş Hayata Adaptasyonu İçin Öneriler, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, Kocaeli 2009.
• ERSOY, Osman, Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1959.
• ERSOY, Osman, XVIII. Ve XIX. Yüzyıllarda Türkiye’de Kâğıt, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları, Ankara 1963.
• ERSOY, Osman, “Kâğıt”, DİA, XXIV, İstanbul 2001, s.163-166.
• GALİTEKİN, Ahmet Nezih, İbrahim Müteferrika Eserlerinden Yalova Kâğıthânesi, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ Yayınları, İstanbul 2013.
• KÂĞITÇI, Mehmet Ali, Selüloz ve Kâğıd, Selüloz Sanayiinde Müstehlik Değil Müstahsil Olmalıyız, Hamit Naci Matbaası, İstanbul 1928.
• KURAN BURÇOĞLU, Nedret, “Matbaacı Osman Bey”, Tarih ve Toplum, 209, İletişim Yayınları, İstanbul 2001, s.33-41.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı İngiliz İktisadi Münasebetleri (1580-1838), I, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara 1974.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• PAMUK, Şevket, “150. Yılında Balta Limanı Ticaret Antlaşması”, Tarih ve Toplum, 60, 1988, s.38-41.
• PEARS, Edwin, Turkey and It’s People, Methuen, Londra 1911.
• PEARS, Edwin, Forty Years In Constantinople, Herbert Jenkins Limited, Londra 1916.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005.
• VURAL, Aytekin-Esra Nigar Irmak, Kâğıthane-i Yâlâkâbâd İbrahim Müteferrika Kâğıt Müzesi, Yalova Belediyesi, Yalova 2013.