SULTAN İBRAHİM DÖNEMİNDE SADARETİN İKİ FARKLI YÜZÜ: KEMANKEŞ KARA MUSTAFA PAŞA VE HEZARPÂRE AHMED PAŞA

Yıl 2022, Sayı: 51, 99 - 125, 25.03.2022

Volkan Çeribaş

Öz

Özet

Osmanlı İmparatorluğu her uzun ömürlü devlet gibi çeşitli dönemlerde kurumsal ve yönetimsel bağlamda değişimler yaşamıştır. Bu değişimlerden belki de en çarpıcısı 17.yüzyılın başında gerçekleşmiştir. Klasik Dönemde iktidarı tekelinde bulunduran padişah, 17. yüzyılda iktidarın sadece bir parçası hâline gelmiştir. Önceden iktidarın vekili konumunda olan sadrazamlar, bu dönemde iktidara ortak olabilmek için savaşmak zorundalardır. Padişaha hiç olmadığı kadar yakın olan saray efradı ise iktidarın sürpriz ortakları olarak yeni düzenin güçlü aktörleri olmuşlardır.
Çalışmamız Sultan İbrahim döneminin sadrazamları olan Kemankeş Kara Mustafa Paşa ve Hezarpâre Ahmed Paşa’nın iktidar anlayışlarına ve iktidarları için verdikleri/vermedikleri mücadelelere odaklanmıştır. Sultan İbrahim ruhi bunalımlarının esiri durumundadır. İktidarını adeta saray halkı arasında pay etmiştir. Vekil-i mutlak olan veziriazamın böyle bir ortamda nasıl davrandığı devlet için hayati önem taşımaktadır. Aslında önünde sadece iki seçenek vardır; tam anlamıyla iktidara sahip olmak için mücadele etmek ya da iktidarda kalabilmek için diğer güç odaklarına boyun eğmek.

Abstract

The Ottoman Empire, like every long-lived state, experienced changes in institutional and administrative context in various periods. Perhaps the most striking of these changes took place at the beginning of the 17th century. The sultan, who monopolized the power in the Classical Period, became only a part of the power in the 17th century. In this period, Grand viziers, who were previously in the position of proxy of the power, have to fight in order to be a partner in power. The courtiers, who were closer to the sultan than ever before, became the powerful actors of the new order as the surprise partners of the power.
Our study focuses on the understanding of power of Kemankeş Kara Mustafa Pasha and Hezarpare Ahmed Pasha, the grand viziers of the Sultan Ibrahim period, and the struggles they gave or did not give for their power. Sultan İbrahim was suffering from his mental health. He almost divided his power among the people of the palace. How the vizier, who is the absolute deputy, behaves in such an environment is of vital importance for the state. In fact, there are only two options in front of him; struggling for full power or submitting to other power centers in order to stay in power.

Anahtar Kelimeler

Sadrazam, 17. Yüzyıl, Sultan İbrahim, Kemankeş Kara Mustafa Paşa, Hezarpare Ahmed Paşa

Kaynakça

• BOA, A.RSK.d., nr: 1516, 12/4.---------------------------------------
• BOA, TSMA.e. 794/18.--------------------------------------------
• BOA, TSMA.e. 798/52.-------------------------------------------
• BOA, TSMA.e, 798/68.------------------------------------------
• BOA, TSMA.e. 794/29.-------------------------------------------
• BOA, TSMA e. 800/ 2, 23-29.-------------------------------------
• BOA, TSMA.e. 797/2.-------------------------------------------
• BOA, TSMA.e. 796/26.---------------------------------------------
• BOA, TSMA.e. 799/36, 2-6-7-11.---------------------------------------
• Abdurrahman Hibrî, Defter-i Ahbâr, Beyazıt Devlet Ktb., Veliyyüddin Efendi, nr. 2418.
• AÇIKGÖZ, Fatma Ünyay, “XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Hediye ve Hediyeleşme”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2012.
• AFYONCU, Erhan, Tanzimat Öncesi Osmanlı Tarihi Araştırma Rehberi, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2018.
• AKKAYA, Ziya, “Vecîhî Devri ve Eseri (1637-1661)”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1957.
• AYCİBİN, Zeynep, “Kâtib Çelebi Fezleke Tahlil ve Metin”, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Ortaçağ Tarihi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• BÖREKÇİ, Günhan, “İnkırâzın Eşiğinde Bir Hanedan: III.Mehmed, I. Ahmed, I. Mustafa ve 17. yüzyıl Osmanlı Siyasi Krizi”, Divan Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi, C.14, Sy. 26, 2009, s.45-96.
• Clausier du Loir, Du Loir Seyahatnamesi, IV. Murad Döneminde Bir Fransız Seyyahın Maceraları, çev. Mustafa Daş, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2018.
• ÇABUK, Vahid, Solak-zâde Tarihi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989.
• Osman-zâde Tâ’ib Ahmed, Hadikatü’l-Vüzerâ, D. Robischon, Freiburg 1969.
• DANİŞMEND, İ. Hami, İzahlı Osmanlı Kronolojisi, C.3, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1972.
• EMECEN, Feridun M., İmparatorluk Çağının Osmanlı Sultanları-II, İsam Yayınları, Ankara 2016.
• ERCAN, Hüseyin Onur, “Otuz Yıl Savaşları Sırasında Osmanlı Payitahtında Bir Habsburg Elçisi: Rudolf Schmid’in Nihaî Raporu Işığında Sultan İbrahim Han ve Vezîriâzam Kemankeş Mustafa (1640-1643)”, Osmanlı’da Siyaset ve Diplomasi, İstanbul 2016, s. 43-56.
• GÖKPINAR, Bekir, “Osmanlı Kronikleri Işığında Sultan İbrahim ve Dönemi (1640-1648)”, ETÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Sy.10, Erzurum 2020.
• HAMMER, J. Von, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Kumsaati Yayınları, C.III, İstanbul 2011.
• İNALCIK, Halil, Devlet-i Aliyye Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, İş Bankası yayınları, İstanbul 2016.
• İNALCIK, Halil Devlet-i Aliyye Tagayyür ve Fesâd (1603-1656): Bozuluş ve Kargaşa Döenmi, İş Bankası Yayınları, İstanbul 2016.
• İPŞİRLİ, Mehmet, Tarih-i Na’îmâ, C.III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Musâhib”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 31, s.230-231.
• JORGA, Nicolea, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınevi, C. IV, İstanbul 2012.
• KAHRAMAN, Seyit Ali-Yücel Dağlı, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi: İstanbul, YKY, 1. Kitap, C.1, İstanbul 2017.
• Kara Çelebi-zâde Abdulaziz, Târîhçe-i Feth-i Revân ve Bağdad, Es’ad Efendi (Süleymaniye Ktb.), No: 2086/3.
• KUMRULAR, Özlem, Kösem Sultan, Doğan Kitap, İstanbul 2015.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Lütfi Paşa Asafnâmesi (Yeni Bir Metin Tesisi Denemesi), Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1991.
• ORAL, Ertuğrul, “Mehmed Halife Tarih-i Gilmani”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Tarihi Anabilm Dalı Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000.
• ÖZ, Mehmet, Kanun-ı Kadimini Peşinde: Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul 2019.
• ÖZCAN, Abdulkadir, Atam Dedem Kanunu: Kanunnâme-i Âl-i Osman, Yitik Hazine Yayınları, İstanbul 2013.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Cinci Hoca Hüseyin Efendi”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 18, s. 541-543.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Kemankeş Mustafa Paşa”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C.25, s.248-250.
• ÖZGÜL, İbrahim, “Kara Çelebi-zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr Adlı Eseri (1299-1648) Tahlil ve Metin”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum 2010.
• Peçevî İbrahim Efendi, Peçevî Tarihi, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Bağdat Köskü, nr. 206.
• PEİRCE, Leslie P., Harem-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, çev. Ayşe Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• REYHAN, Cenk, “Osmanlı Devleti’nde Siyasal İktidar ve Seyfiyye Sınıfı: Vezir-i A’zâmlık Örneği”, OTAM, C.31, 2012 s.209-224.
• SÜREYYA, Mehmed, Sicill-i Osmanî, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, C.4, İstanbul 1996.
• AKTEMUR, Ramazan, “Anonim Osmanlı Vekayinâmesi 1648-1694 (Metin ve Değerlendirme)”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Akdeniz Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• TEZCAN, Baki, “Zafernâme Müellifi Hâlisî’nin Bilinmeyen Bir Eseri Münâsebetiyle”, Osmanlı Araştırmaları, XIX, İstanbul 1999.
• ULUÇAY, M. Çağatay, “Koçi Bey’in Sultan İbrahim’e Takdim Ettiği Risale ve Arzları”, Zeki Velidi Togan’a Armağan Kitabı, TTK, Ankara 2010, s.177-190.
• ULUÇAY, M. Çağatay, “Sultan İbrahim Deli miydi? Hasta mıydı?”, Sancaktan Saraya Seçme Yazılar, haz. M. Sabri Koz-Haşim Şahin, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2020.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C.III/2, TTK, Ankara 2011.
• YILMAZER, Ziya, Topçular Kâtibi Abdülkâdir (Kadrî) Efendi Tarihi, TTK, Ankara 2003.
• YÜCEL, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar: Kitâb-ı Müstetâb, Kitabu Mesâlihi’l Müslimîn ve Menâfi’i’l-Mü’minîn, Hirzu’l- Mülûk, TTK, Ankara 1988.
• ZİNKEİSEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, Çev. Nilüfer Epçeli, C.4, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2011.