OSMANLI DEVLETİ’NDE İTHAL İKAMECİ SANAYİLEŞME: FESHANE-İ AMİRE ÜZERİNE BİR İNCELEME

Yıl 2022, Sayı: 52, 71 - 97, 16.09.2022

Bekir Emre Aşkın

Öz

Öz

Gerileme paradigması çerçevesinde Osmanlı sanayileşmesi, özellikle 19. yüzyıl söz konusu ise, en çok tartışılan konulardan biri olmuştur. Avrupalı devletlerin iktisadî ve ardından askerî alanda Avrupa-dışı milletler üzerinde tahakküm kurabilmiş olmaları temelde sanayileşmedeki ilerlemelerine dayandırılırken, Osmanlı’nın mezkûr iki alanda da başarısız olduğu ve bu nedenle gerilediği öne sürülmüştür. Hâlbuki Osmanlıların çoğu durumda ve dönemde içinde bulundukları siyasî ve iktisadî koşullara göre kendilerini konumlandırabilen esnek bir yapıda oldukları görülmektedir. Gerek 18. gerekse 19. yüzyılda gerçekleştirilen sanayileşme girişimleri bu esnekliğin en önemli tezahürlerinden bazılarını ihtiva etmektedir.
Osmanlı sanayileşme sürecinde en önemli ve uzun soluklu girişimlerden biri olan Feshane-i Amire’nin kuruluşu, Osmanlıların içinde bulundukları koşullara uyum sağlama becerilerini göstermesi bakımından benzersiz bir örnektir. Özellikle Fransız ve Tunuslu tüccarların 18. yüzyılda Akdeniz’de başlattığı fes ticaretinde üstünlük sağlama rekabeti, II. Mahmud’un fes reformu sonrasında Osmanlıların da katılacağı kapsamlı bir uluslararası rekabetin kapılarını açmıştır. Bu çalışmada, askerî sınıfın yanı sıra halkın da kullandığı ve iktisadî, askerî hatta siyasî bir mesele haline gelen fesleri uluslararası rekabet temelinde ithal ikameci bir anlayışla üretme girişimleri, Feshane-i Amire’nin kuruluş süreci ve fabrikayı geliştirmek için uygulanan ithal ikameci-rekabetçi politikalar ele alınacaktır. Daha kaliteli fesler üretebilmek için hammadde iyileştirmesi, askeriyeye ithal fes kullanma yasağı, tüketicileri cezbetmek için reklamlar, taksitli satış uygulamaları, dükkânların yaygınlaştırılması, üretimi mükemmelleştirmek için ise makineleşme ve buhar makinelerinin kullanımı gibi pek çok politika başarı ile uygulanmış, bu sayede Feshane-i Amire ithal feslere karşı ticari rekabet üstünlüğü elde edebilmiştir.

Abstract

Ottoman industrialization within the framework of the decline paradigm, especially in the 19th century, has been one of the most debated issues. While the fact that European states were able to dominate non-European nations in the economic and then military fields is mainly based on their progress in industrialization, it has been argued that the Ottoman Empire failed in both fields and therefore declined. However, it is seen that the Ottomans were in a flexible structure that could position themselves according to political and economic conditions in most situations and periods. The industrialization initiatives carried out in both the 18th and 19th centuries contain some of the most important manifestations of this flexibility.
The establishment of the Imperial Fez Factory, one of the most important and long-term initiatives in the Ottoman industrialization process, is a unique example in terms of demonstrating the ability of the Ottomans to adapt to the conditions they were in. The competition to gain dominance in the fez trade, which especially the French and Tunisian merchants started in the Mediterranean in the 18th century, opened the doors of a comprehensive international competition in which the Ottomans would also participate after the fez reform of Mahmud II. In this study, the attempts to produce fezzes, which are used by the public as well as the askerî (ruling) class and which has become an economic, military and even political issue, on the basis of international competition with an import substitution approach, the establishment process of the Fez Factory and the import substitution-competitive policies applied to development of the factory will be examined. Many policies such as raw material improvement in order to produce higher quality fezzes, prohibition of using imported fezzes for the military, advertisements to attract consumers, sales in installments, expansion of shops, and the use of mechanization and steam machines to perfect production have been successfully implemented. In this way, Feshane was able to gain a commercial competitive advantage over imported fezzes.

Anahtar Kelimeler

Sanayileşme, İthal İkamesi, Rekabet, Makineleşme, Osmanlı Devleti, Feshane-i Amire

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Ali Emiri Mustafa III (AE.SMST.III) 349/28046.
• Başmuhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d) 9905.
• Cevdet Askeriye (C.AS) 155/6863, 288/11918, 658/27676, 1169/52095.
• Cevdet İktisat (C.İKTS) 7/302, 7/330, 10/488, 20/982, 32/1571, 33/1650, 37/1832.
• Cevdet Maliye (C.ML) 2/91, 251/10378, Hariciye Nezareti (HR) 94/4654.
• Hatt-ı Hümayun (HAT) 317/18671, 319/18748, 324/18921, 324/18926, 326/18985, 455/22475, 489/23976, 490/24032, 669/32620, 1303/50810, 1597/91.
• Hazine-i Hassa Defterleri (HH.d) 36, 15183, 32811.
• Ahi Çelebi Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1063-1064 / M. 1652-1653), haz. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul 2019.
• Bab Mahkemesi 92 Numaralı Sicil (H. 1120-1121 / M. 1709), haz. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul 2019.
• İstanbul Mahkemesi 25 Numaralı Sicil (H. 1179-1180 / M. 1765-1767), haz. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul 2019.
• İstanbul Mahkemesi 154 Numaralı Sicil (H. 1237-1246 / M. 1822- 1831), haz. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, İstanbul 2019.
• Takvim-i Vekâyi, def’a 132, 9 Rebiyülahir 1252 (24 Temmuz 1836).
• Ahmed Lûtfi Efendi, Tarih-i Lûtfi, C. II-III, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1292 (1875).
• BEN MILED, Mika, Chéchia: le bonnet de feutre méditerranéen, Editions Carthaginoiseries, Kartaca 2010.
• CEZAR, Yavuz, Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi: XVIII. Yüzyıldan Tanzimat'a Mali Tarih, Alan Yayıncılık, İstanbul 1986.
• ÇELİK, Yüksel, Şeyhü'l-Vüzerâ Koca Hüsrev Paşa: II. Mahmud Devrinin Perde Arkası, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• ELDEM, Edhem, French Trade in Istanbul in the Eighteenth Century, Brill, Leiden 1999.
• FAROQHI, Suraiya, Travel and Artisans in the Ottoman Empire: Employment and Mobility in the Early Modern Era, I.B. Tauris, London 2014.
• FERCHIOU, Sophie, Techniques et sociétés: exemple de la fabrication des chéchias en tunisie, Institut d'Ethnologie, Paris 1971.
• KOÇU, Reşat Ekrem, İstanbul Ansiklopedisi, C. VIII, Koçu Yayınları, İstanbul 1966.
• KOÇU, Reşat Ekrem, Türk Giyim Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Doğan Kitap, İstanbul 2015.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., Balta Limanı'na Giden Yol: Osmanlı-İngiliz İktisâdî Münâsebetleri (1580-1850), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, C. IV, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• ROCHE, Julian, The International Wool Trade, Woodhead Publishing, Cambridge 1995.
• ALAGEYİK, Ömer, "Türkiye'de Mensucat Sanayiinin Tarihçesi", İstanbul Sanayi Odası Dergisi, II/16 (1967), s. 9-11.
• BOZKURT, Fatih, “Tereke Defterleri Işığında 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Başkentinde Fes Kullanımı ve Tunuslu Fesçiler”, Osmanlı'da İktisadî Hayat ve Vakıflar, ed. Kerim İlker Bulunur ve Ömer Faruk Can, Kronik Yayınları, İstanbul 2021, s. 13-37.
• CLARK, Edward C., "The Ottoman Industrial Revolution", International Journal of Middle East Studies, V/1 (1974), s. 65-76.
• GÜLER, İbrahim, “XVIII. Yüzyıl Osmanlı Anadolusu’nda Tunus ve Fransız Tüccarlarının Fes Ticaretindeki Rekabet ve Pazar Sorunu”, Tarih Boyunca Türkiye-Tunus İlişkileri, ed. Levent Kuşoğlu, F. Rezzan Ünalp ve Ahmet Çalışkan, Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 2013.
• GÜRAN, Tevfik, “Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları”, 150. Yılında Tanzimat, ed. Hakkı Dursun Yıldız, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992, s. 235-258.
• KABADAYI, Mustafa Erdem, "Introduction of Merino Sheep Breeding in the Ottoman Empire: its Success and Failures in Implementation", Animals and People in the Ottoman Empire, ed. Suraiya Faroqhi, Eren Yayıncılık, İstanbul 2010, s. 153-169.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S., “Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye Kıyâfeti ve Malzemesinin Temini Meselesi”, Doğumunun Yüzüncü Yılında Mustafa Kemal'e Armağan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1981, s. 519-605.
• MAITTE, Corine, "Adapter les produits, jouer sur les marchés. La fabrication des chéchias, XVIIIe-XIXe siècles", La laine: produits et marchés (XIIIe-XXe siècle), ed. Giovanni Luigi Fontana ve Gérard Gayot, Cleup, Padua 2004, s. 1115-1142.
• MÜLLER-WIENER, Wolfgang, “15-19. Yüzyılları Arasında İstanbul'da İmalathane ve Fabrikalar”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi Yeni Araştırmalar Yeni Görüşler, ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1992, s. 53-120.
• ÖZTÜRK, Nazif, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nda Sanayileşme ve 1827'de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası”, Vakıflar Dergisi, XXI/21 (1990), s. 23-80.
• SARC, Ömer Celal, "Tanzimat ve Sanayiimiz", Tanzimat I, Maarif Matbaası, İstanbul 1999, s. 423-440.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, "Asakir-i Mansureye Fes Giydirilmesi Hakkında Sadr-ı Azamın Takriri ve II. Mahmud’un Hatt-ı Hümayunu", Belleten, XVIII/70 (1954), s. 223-230.
• VALENSİ, Lucette, “Islam et capitalisme: production et commerce des chéchias en Tunisie et en France aux XVIIIe et XIXe siècles”, Revue d'histoire moderne et contemporaine, XVI/3 (1969), s. 376-400.