Tasavvufta Nefis-Ejder Sembolizmi Çerçevesinde Hz. Musa’nın Asasının Halvette Kullanılan Derviş Çeyizlerine Etkisi

Yıl 2025, Sayı: 7, 19 - 27, 29.03.2025

Elif Ceylan Erol

https://doi.org/10.62425/palmet.1589905

Öz

Tasavvuf terbiyesinde nefis Allah’ın razı olmayacağı şeyleri emretmesi yönü ile terbiye edilmesi gereken bir kavram olarak görülmüştür. Bu terbiye ise nefsin özelliklerinin bilinmesi ve buna yönelik terbiye metotlarının uygulanması ile mümkündür. Nefis özellikleri bakımından genelde muhtelif hayvanlara benzetilerek anlatılmıştır. Bunların başında ejder/yılan sembolizmi gelmektedir. Nefis-ejder sembolizminde nefsin terbiyesine bağlı olarak değişen olumlu ya da olumsuz anlatım söz konusudur. Tasavvufta nefis-ejder sembolizminde Hz. Musa’nın asasının ejdere dönüşmesi hadisesi en önemli kaynaktır. Belirli metotlarla terbiye edilmiş nefis Hz. Musa’nın asasının ejder olunca batıl olan şeyleri yutması gibi kişi için tehlikeli olmaktan çıkmaktadır. Tasavvufun müesseseleşmiş hali olan tarikatlarda nefis terbiyesi için kişilerin meşreplerine göre farklı yöntemler uygulanmıştır. Bu yöntemlerden birisi de halvettir. Halvet dervişin mürşidinin izni ile belirli kurallara riayet ederek, halvethâne, çilehâne gibi bölümlerde zikir ve tefekkürle meşgul olmasıdır. Halvette kişinin uyanık kalması esastır bundan dolayı da halvethâneler uzanarak uyumanın mümkün olmayacağı kadar küçüktür. Dervişin halvette oturur vaziyette istirahati için destek mahiyetinde kullandığı derviş çeyizlerinden müttekâ, muîn ve zerdeste türü eserlerde çoğunlukla baş kısımları stilize ejder figürü şeklinde tasarlanmıştır. Bu çalışmamızda nefis-ejder sembolizmi çerçevesinde Hz. Musa’nın asasının halvette kullanılan derviş çeyizlerine etkisi yazılı ve görsel kaynaklar çerçevesinde araştırılmıştır. Ejder figürü nefis kavramı ile alakalı olarak muhtelif derviş çeyizlerinde süslemede tasavvufun ortak sembolik dilini yansıtacak şekilde sıklıkla kullanılırken halvette kullanılan çeyizlerde Hz. Musa’nın asasının gerek sembolik gerek biçimsel açıdan eserlere etki ettiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Hz. Musa’nın asası, nefis-ejder sembolizmi, halvet, derviş çeyizi.

The Effect of the Staff of Prophet Moses on the Dervish Dowries Used in Khalwat within the Context of the Nafs-Dragon Symbolism in Sufism

Öz

In Sufi discipline, the nafs is seen as a concept that needs to be tamed in terms of ordering things that Allah would not be pleased with. This discipline is possible accordingly by knowing the characteristics of the nafs and applying the methods of discipline. In terms of its characteristics, the nafs is generally described by being likened to various animals. The dragon/snake symbolism is foremost important of these. In the nafs-dragon symbolism, there is a positive or negative expression that changes depending on the discipline of the nafs. In Sufism, the incident of Moses' staff turning into a dragon is the most important source of nafs-dragon symbolism. The nafs that has been tamed by certain methods ceases to be dangerous for the person, just as the staff of Moses became a dragon and swallowed the superstitious things. In the sufism, which are the institutionalised form of Sofi, different methods have been applied according to the character of the people for nafs discipline. One of these methods is khalwat. Khalwat is the dervish's engagement in dhikr and contemplation in sections such as “halvethâne, çilehâne” etc. with the permission of the dervish's murshid and in compliance with certain rules. In khalwat, it is essential for the person to stay awake and khalwat are so small that it is not possible to sleep lying down. Among the dervish dowries used by the dervish as a support for resting while sitting in the khalwat, the heads of the dervish dowries such as müttekâ, muîn and zerdeste are mostly designed as stylised dragon figures. In this study, within the framework of the nafs-dragon symbolism, the effect of the staff of Hz. Moses on the dervish dowries used in khalwat has been investigated within the framework of written and visual sources. While the dragon figure is frequently used in various dervish dowries in relation to the concept of the soul in a way that reflects the common symbolic language of Sufism, it was observed that the staff of Hz. Moses influenced the works both symbolically and stylistically in the dowries used in khalwat.

Anahtar Kelimeler

Staff of Hz. Moses, nafs-dragon symbolism, khalwat, dervish dowry.

Kaynakça

• Abdürrezzak Kâşânî (2004). Tasavvuf Sözlüğü Letâifu’l-a’lâm fî işarâtı ehli’l-ilhâm, (Çev. Ekrem Demirli), İstanbul.
• Akyüzlü, M. (2024). TİEM 1973 Envanter Numaralı Zübdetü’t-Tevârîh Adlı Yazma Eserin Minyatürlerinin İncelenmesi. (Tez No: 853239), (Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Geleneksel Türk Sanatları Anasanat Dalı), Sakarya.
• Altunkaynak-Duğan, S. (2018). Kütahya Müzesi Tarikat Eşyaları. Kütahya Müzesi 2017 Yıllığı. (Haz. Serdar Ünana), 5, Ankara, 547-597.
• Ayverdi, İ. (2011). Asâ. Kubbealtı Lugatı Misalli Büyük Türkçe Sözlük, 2. İstanbul.