İmam Eş'ari'nin Kelâmî Dönemleri ve Mu'tezileden Ayrılış Nedenleri

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 695 - 716, 30.06.2020

Ekrem Uysal

Öz

Eş‘arîlik, İmam Eş‘arî’nin (ö. 324/936) kelâmî görüşleri etrafında kendisinden sonra gelen alimler tarafından sistemleştirilmiş bir ekoldur. Bu ekol, Ehl-i sünnetin önemli bir kısmını meydana getirmektedir. Kırk yaşlarına kadar Mu‘tezile mezhebine mensup olan İmam Eş‘arî, geçirdiği fikrî ve zihnî değişiklikler neticesinde Ehl-i sünnete katılmış ve ortaya koyduğu düşüncelerle kendi sisteminin temellerini oluşturmuştur. Bunların yanında Eş‘arîliğin temellerinin atılmasında İbn Küllâb (ö. 240/854), Muhâsibî (ö. 243/857), Kerâbisî (ö. 248/862) ve Kalânîsî (ö. 255/869) gibi kişilerin bu alandaki katkısı da unutulmamalıdır. Mu‘tezile ve Ashabu’l-hadis arasında ılımlı bir yöntem geliştirmek suretiyle her ne kadar aklı öncelemiş olsa da akıl ile nakli uzlaştırmaya çalışmıştır. Kendisinden sonra gelen alimler sayesinde Eş‘arî mezhebi kısa bir süre içerisinde toplumdaki dinî, siyasî ve toplumsal dinamiklerin etkisiyle başta Anadolu olmak üzere Mısır, Fas, Tunus gibi İslâmın pek çok bölgesine kabul görüp yayılma imkanı bulmuştur. Bu durum Ehl-i sünnetin Mu‘tezileye karşı büyük bir başarısı olarak kabul edilmiştir.
Bu çalışmamız, giriş kısmından sonra İmam Eş‘arî’nin ilmi hayatında geçirdiği kelâmî devreler ile Mu‘tezile’den ayrılma nedenleri üzerine yapılan kısa tahlillerden meydana gelmektedir.

Anahtar Kelimeler

İmam Eş‘arî, Küllâbîler, Ehl-i sünnet, Ehl-i hadis, Mu‘tezile

Teşekkür

Sağlıklı günler diliyorum. Selam ve dua ile...

Kaynakça

• Abdülhamîd, İrfan. “Eş’arî, Ebü’l-Hasan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 444-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. Abdülhamîd, İrfan. ed-Dırâsât fi’l-fıraki ve’l-akâidi’l-İslâmiyye. Bağdât: Matbaâtu’l-İrşâd, 1977. Ahvâzî, Ebû Alî Hasen b. Alî b. İbrâhîm b. Yezdâd, Mesâlibu İbn Ebi Bişr el-Eş‘arî. Nşr. Michel Allard. 33 cilt. Damas: y.y., 1970. Aydınlı, Osman. İslâm Düşüncesindeki Aklîleşme Süreci Mu‘tezile’nin Oluşumu ve Ebû Huzeyl el-Allâf. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001. Bağdâdî, Ebû Mansûr Abdülkāhir b. Tâhir b. Muhammed et-Temîmî, Uṣûlü’d-dîn. Thk. Ahmed Şemsuddin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1432/2002. Bedevî, Abdülmecid Ebü’l-Fütûh. et- Târîhu’s-Siyâsî ve’l-Fikrî. Cidde: y.y., 1983. Bedevî, Abdurrahman. Mezâhibu’l-İslâmiyye. 2 cilt. Beyrut: y.y., 1979. Câbirî, Muhammed Âbid. Arap Aklının Oluşumu. Trc. İbrahim Akbaba. İstanbul: İz yayıncılık. 1997. Corbin, Henry. İslâm Felsefesi Tarihi. Trc. Hüseyin Hatemî. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985. Dayf, Şevkī. el-Asrü’l-Abbâsîyi’s-Sânî. Kahire: Dârü’l-Maârif, 1985. Ensarî, Hammâd b. Muhammed. el-Eş‘arî. (el-İbâne’ye yazdığı mukaddime). Medine: y.y., 1410. Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne ‘an uṣûli’d-diyâne. Haşiye ve Ta’lik. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitâbu Maḳālâti’l-İslâmiyyîn ve’ḫtilâfi’l-muṣallîn. Thk. Ahmed Câd. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1430/2009. Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Kitâbu’l-Lüma‘ fi’r-reddi ‘alâ ehli’z-zeyġi ve’l-bida‘. Zabt ve Tashih: Muhammed Emin ed-Dannâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. Risâle fî İstiḥsâni’l-ḫavż fî ʿilmi’l-kelâm. tsh. Muhammed Emin ed-Dannâvî. (Kitabu’l-Lüma‘ ile birlikte). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971. Fevkiyye, Hüseyin Mahmûd. Sîretü Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. (el-İbâne içinde-neşredenin girişi), Kahire 1986. Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed, el-İḳtiṣâd fi’l-iʿtiḳād. Nşr. İnsaf Ramazan, Beyrut: Dâru’l-Kuteybe, 1423/2003. İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlm-i Kelâm. Ankara: Umran Yayınları, 1981. İbiş, Fatih. “Eş‘arî Kelâmının Dinî, Hissî ve Felsefî Karakteri Üzerine”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Eylül 2014): 34-47. İbn Asâkir, Ebü’l-Kasım Ali b. Hasan. Tebyînü keẕibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1995/1416. İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddin Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed, el-Muntaẓam fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. Thk. Abdulkadir Ata. 18 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992. İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasen b. Fûrek el-İsfahânî, Mücerredü maḳālâti’ş-Şeyḫ Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Nşr. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987. İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Nşr. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. 15 cilt. Cîze: Dâru’l-Hicr, 1998. İbnü’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. Beyrut: y.y., 1998. İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978. İbn Teymiyye, Takıyüddin Ahmed b. Abdulhalîm. en-Nübüvvât. Kahire: y.y., 1386/1966. Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemü’l-Müellifîn. Dımaşk: y.y., 1959. Koçkuzu, Ali Osman. Rivâyet İlimlerinde Haber-i Vâhitlerin İtikat ve Teşrî Yönlerinden Değeri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1988. Kubat, Mehmet. “Selefi Perspektifin Tarihselliği”, İslâmi Araştırmalar Dergisi 17/3 (Eylül 2004): 235-251. Musa, Celâl Muhammed. Neş’etü’l-Eş‘ariyye ve Tatavvuruhâ. Beyrut: Dâru’l-Kitab, 1982. Subhânî, Cafer. Buhusun fi’l-Milel ve’n-Nihal. 2 cilt. Kum: 1411/1990. Subhî, Ahmed Mahmûd. el-Eş‘arî el-mütekellim. Umman: Mavsû’atu Hadârati’l-İslâmiyye, 1993. Subhî, Ahmed Mahmûd. fi İlmi’l-Kelâm dirâsetün felsefiyye li ârâi’l-firaki’l-islâmiyye fi uṣûli’d-dîn. 3 cilt, Beyrut: Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, 1985. Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. Nşr. Mahmud Muhammed Tanâhî. Abdülfettah Muhammed el-Hûlv. 10 cilt. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1964-1976. Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-niḥal. Thk. Ahmed Fethi Muhammed. 3 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992. Şık, İsmail. “Eş‘arî’nin Kelâm Metodu”. Dini Araştırmalar Dergisi 8/24 (Haziran 2006): 219-244. Şık, İsmail. “Eş‘arî’nin Mu‘tezile’den Ayrılmasının Nedenleri Üzerine Bir Deneme”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/1 (Mart 2004): 285-312. Tritton, Arthur Stanley. İslâm Kelâmı. Trc. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1983. Üçok, Bahriye. İslâm TarihiEmevîler-Abbâsîler. Ankara: Milli Eğitim Yayınevi, 1983. Watt, William Montgomery. İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri. Trc.: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Umran Yayınları, 1981. Watt, William Montgomery. İslâmın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. Çev. Arif Aytekin. İstanbul: Fatih Ofset, 1996. Yar, Erkan. “Eş‘arî ve Metodolojisi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (Aralık 2005): 19-47. Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10:525-530. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. Yeprem, M. Saim. İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akâid Esasları, İstanbul: Marifet Yayınları, 1983. Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. Thk. Şuayb Arnavut, İbrahim Zübeyk. 28 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.