Arapçada İsimlerin Mücâvere Gerekçesiyle Mecrûr Yapılması Olgusu

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 559 - 584, 30.06.2020

Şahabettin Ergüven

Öz

Arap dili ve gramerinin önemli simalarından olan Halîl b. Ahmed el-Ferâhîdî ve öğrencisi Sîbeveyhi’den günümüze bazı gramer konuları nahiv âlimleri arasında tartışma konusu olmaya devam etmiştir. Bunlardan birisi de nahiv ilminde “el-Cerru bi’l-mücâvere” olarak bilinin, aslen cümlede cer konumunda bulunmayan bir ismin, öncesindeki mecrûr bir isme komşuluk gerekçesiyle mecrûr yapılması olgusudur. “el-Cerru bi’l-mücâvere” ile isimlerin mecrûr yapılmasının temel gayesi iki kelime arasında son hareke bakımından ses uyumu oluşturup telaffuzda ahenk sağlamaktır. İ’rab bakımından bir öncesindeki kelimeye uyan ismin sadece fonetiğinde bir değişiklik meydana gelmekte, anlamı ve i’rab konumu değişmemektedir. Bu olgunun Cahiliye dönemi Arap şiiri ve Kur’ân-ı Kerim âyetlerinde bulunup bulunmadığı meselesi nahivciler arasında tartışma konusu olmuştur. Gramercilerin büyük çoğunluğu bu olgunun kıyasi olmayıp sadece Araplardan işitilen (semâ‘) belirli kullanımlarla sınırlı olduğu görüşündedir. Biz bu çalışmada mücâvere kelimesinin sözlük ve terim anlamlarını, tartışma konusu âyet ve şiir beyitlerinin hangileri olduğunu, tefsir ve nahiv âlimlerinin konu hakkındaki farklı görüş ve gerekçelerini, Kur’ân-ı Kerim ve Arap şiirinden örnekler eşliğinde ele alıp inceleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Arapça, Nahiv, İ’rab, Sıfat, Mücâvere, Mecrûr, Şiir

Teşekkür

Kıymetli Hocam teşekkür eder hayırlı çalışmalar dilerim.

PHENOMENON OF MAKİNG NAMES GENİTİVE DUE TO CONTİGUİTY İN ARABİC LANGUAGE

Öz

Some grammatical issues have remained controversial among scholars of grammar since Halil b. Ahmed one of the important figures of the Arabic language and grammar, and his student Sibeveyhi. One of them is the phenomenon that a name that is not originally in the genitive case in the sentence is made genitive due to being neighbor to a preceding genitive noun, which is known as “el-Cerru bi’l-mücâvere” in grammar. The main aim of making the nouns genitive with the "el-Cerru bi’l-mücâvere" is to provide harmony in pronunciation by creating sound harmony between two words in terms of the last diacritic vowel of them. A change occurs only in the phonetics of the noun which adapts to preceding noun in terms of parsing, its meaning and parsing location do not change. The issue of whether this phenomenon existed in the Pre-Islamic poetry and the verses of the Qur'an has been a matter of controversy among grammarians. The vast majority of grammarians are of the opinion that this phenomenon is not regular but only limited to certain uses which are heard from Arabs (hearing). In this study, we will examine dictionary and term meanings of the contiguity, what the verses and poetry couplets of discussion are, the different views and justifications of scholars of tafsir and grammar on the subject with examples from the Qur'an and Arabic poetry.

Anahtar Kelimeler

Arabic language, Grammar, Parsing, Adjective, Contiguity, Genitive, Poetry

Kaynakça

• Abdulhamîd, Muhammed Muhyiddîn. Şerhu şuzûri’z-zeheb fî ma‘rifeti kelâmi’l-Arab. Kâhire: Dâru’t-Telâi‘, 2004.
• Abdurresûl, Ömer. Dîvânu Düreyd b. es-Sımma. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasen Saʿîd b. Mesʿade el-, Meʿâni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmûd Kurâ‘a. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1990.
• Alûsî, Şihâbuddîn Ebü’s-Senâ Mahmûd b. Abdillah el-. Rûhu’l-me‘âni fî tefsîri’l-Kur’âni’l-‘Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. thk. Mâhir Habbûş. 30 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2010.
• Âmidî, Ali b. Muhammed el-. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Abdurrezzâk Afîfî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s-Sumey‘î li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2003.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer el-. Hizânetü'l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni'l-ʿArab. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 13 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1984.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebü’l-Hayr Abdullah b. Ömer b. Muhammed el-. Envâru’t-tenzîl ve esrâru’t-te’vîl el-ma‘rûf bi Tefsîri’l-Beyzâvî. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar‘aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî; Müessesetü’t-Târihi’l-Arabî, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el-. Sâhihu’l-Buhârî. Dımaşk & Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Cüveynî, İmâmu’l-Harameyn Ebü’l-Me‘âlî Abdulmelik b. Abdullah b. Yûsuf el-. el-Burhân fî usûli’l-fikh. thk. Abdulazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Devletü Katar, 1399 h.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî, İrtişâfu’d-darab min lisâni’l-‘Arab. thk. Receb ‘Usmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1998.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. el-Bahru’l-Muhît, thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1993.
• Ebû ʿUbeyde, Maʿmer b. el-Müsennâ. Mecâzu’l-Kur’ân. thk. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım el-. ez-Zâhir fî me‘ânî kelimâti’n-nâs. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. 2 Cilt. Bağdad: Dâru’ş-Şu’ûni’s-Sekâfiyyeti’l-‘Âmme, 1987.
• Esterâbâdî, Radiyyuddîn Muhammed b. Hasen el-. Şerhu şâfiyeti İbni’l-Hâcib. thk. Muhammed Nûrulhüseyn & Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Fâ‘ûr, Ali Hasen. Dîvânu Züheyr b. Ebî Sülmâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed el-. Kitâbü’l-‘Ayn müretteben ‘alâ hurûfi’l-mu‘cem. thk. Abdulhamid Hindâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed el-. Kitâbu’l-cümel fi’n-nahv. thk. Fahruddîn Kabâve. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd el-. Meʿâni’l-Kur’ân. 3 Cilt. Beyrut: Alemu’l-Kütüb, 1983.
• Hafâcî, Ahmed b. Muhammed Şihâbuddîn el-. Hâşiyetü’ş-Şihâb el-müsemmâ inâyetü’l-kâdî ve kifâyetü’r-râdî ‘alâ tefsîri’l-Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Halebî, Ahmed b. Yûsuf es-Semîn el-. ed-Dürrü’l-mesûn fî ‘ûlûmi’l-Kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrâd. 11 Cilt. Dımeşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Hatîb, Tâhir Yûsuf el-. el-Mu‘cemu’l-mufassal fi’l-i’râb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Herevî, Muhammed el-Emîn Abdullah el-Üremmî el-. Tefsîrü hadâiki’r-ravh ve’r-reyhân fî revâbî ‘ulûmi’l-Kur’ân. İşrâf. Hâşim Muhammed Alî Hüseyn Mehdî. 34 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necâd, 2001.
• İbn Akîl, Behâüddîn. el-Müsâ‘id ‘alâ teshîli’l-fevâid eş-şehîr bi-Şerhi’t-teshîl li-İbn ‘Akîl. thk. Muhammed Kâmil Berekât. 4 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1982.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî, el-Hasâis. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî, Sırru sinâ‘ati’l-i‘râb. thk. Muhammed Hasen İsmâil; Ahmed Rüşdî Şahâte Âmir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân el-Mevsılî. el-Munsif li-kitâbi’t-tasrîf. thk. İbrahim Mustafa & Abdullah Emîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Kadîm, 1954.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ahmed. el-Hucce fi’l-kirââti’s-seb‘i. thk. Abdulâl Sâlim Mekram. Beyrut: Dâru’ş-Şurûk, 1979.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ahmed. İʿrâbu’l-kirââti’s-seb‘i ve ‘ileluhâ. thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1992.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ahmed. Muhtasar min şevâzzi’l-Kur’ân min kitâbi’l-bedî‘. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddîn Abdullah b. Yûsuf el-Ensârî. Muğni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl ed-Dimaşkî. Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed; Muhammed es-Seyyid Reşâd vd. 15 Cilt. Giza: Müessesetü Kurtuba; Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’t-Türâs, 2000.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillah Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillah. Şerhu’l-kâfiyeti’ş-şâfiye. thk. Ali Muhammed Mu‘avvad & Âdil Ahmed Abdulmevcûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2000.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillah Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillah. Şerhu’t-teshîl. thk. Abdurrahmân es-Seyyid & Muhammed Bedevî el-Mahtûn. 4 Cilt. Giza: Hicr li’t-Tıbâa‘ ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1990.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemalüddîn Muhammed b. Mekram. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• İbn Mücâhid, Kitâbu’s-seb‘a fi’l-kirâât. thk. Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, ts.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâil. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a‘zam. thk. Abdulhamîd Hindâvî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbn Yaʿîş, Ebü'l-Bekâ Muvaffakuddîn Ali el-Halebî. Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî. Emîl Bedîʿ Yaʿkûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• İbnü’l-‘Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillah. Ahkâmu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdulkâdir ‘Atâ. 4 Cilt. Beyrut, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• İbnü’l-Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn. el-İnsâf fî mesîli’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Cevdet Mebrûk Muhammed Mebrûk. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, ts.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer. Emâlî İbni’l-Hâcib. thk. Fahr Süleymân Sâlih Kadâra. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl; Amman: Dâru Ammâr, ts.
• İbrâhîmî, Ahmed Tâlib el-. Âsâru’l-İmâm Muhammed el-Beşîr el-İbrâhîmî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1997.
• Kâlî, Ebû Alî İsmâil b. el-Kâsım el-. Kitâbu’l-emâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd el-. Bedâi‘u’s-senâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. thk. Ali Muhammed Muavvad vd. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Kur’ân Yolu. Erişim 23 Mart 2020. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed Ebû Bekr el-. el-Câmi‘u li-ahkâmi’l-Kur’ân ve’l-mübeyyinü li-mâ tezammenehu mine’s-sünneti ve âyi’l-Furkân. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed el-Kaysî, Müşkilü i‘râbi’l-Kur’ân. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• Merzûkî, Ebû Alî Ahmed b. Muhammed b. el-Hasen el-. Şerhu dîvâni’l-hamâse li-Ebî Temmâm. thk. Ğarîd eş-Şeyh. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kutubi'l-'İlmiyye, 2003.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd el-. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdulhâlık ‘Udayme. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1993.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. Sâhîhu Müslim. Riyad: Dâru’l-Muğnî li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 1419/1998.
• Nâsıruddîn, Mehdî Muhammed. Dîvânu’l-Ahtal. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl en-. İʿrâbu’l-Kur’ân. thk. Züheyr Gâzi Zâhid. 5 Cilt. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1985.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl en-. Me‘âni’l-Kur’âni’l-Kerîm. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekketü’l-Mükerreme: Câmi‘atü Ümmi’l-Kurâ Merkezu İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1988.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu‘cemu’l-lugati’l-‘Arabiyyeti’l-mu‘âsıra. 4 Cilt. Kahire: Alemu’l-Kütüb, 2008.
• Ömer, Yûsuf Hasen. Şerhu’r-Radiyy ‘ale’l-kâfiye. 4 Cilt. Bingazi: Menşûrâti Câmi‘ati Karyûnis, 1996.
• Ru‘aynî, Muhammed b. Muhammed er-. el-Kevâkibu’d-dürrîyye ‘alâ mütemmimeti’l-Âcurrûmiyye. 2 Cilt. Kahire: Mustafâ el-Bâbî el-Halebî ve Evlâduhu, 1937.
• Sâlih, Abdulkuddûs Ebu. Dîvânu Zürrümme. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Satlî, Abdulhâfîz es-. Dîvânu’l-‘Accâc. 2 Cilt. Dımaşk: Mektebetü Atlas, 1971.
• Serî, Ebû İshâk İbrâhim b. es-. Me‘âni’l-Kur’ân ve i‘râbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Çelebî. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Sîbeveyhî, ‘Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1988.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. el-Metâli‘u’s-sa‘îde fî şerhi’l-ferîde fi’n-nahv ve’s-sarf ve’l-hatt. thk. Nebhân Yâsîn Hüseyn. 2 Cilt. Bağdad: Dâru’r-Risâle li’t-Tıbâ‘a, 1977.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi cem‘i’l-cevami‘. thk. Abdulâl Sâlim Mekram. 7 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Şinkîtî, Muhammed el-Emîn b. Muhammed el-Muhtâr b. Abdilkâdir el-Cekenî eş-. Edvâü’l-beyân fî îdâhi’l-Kur’ân bi’l-Kur’ân. İşrâf: Bekr b. Abdillah Ebû Zeyd. 9 Cilt. Mekketü’l-Mükerreme: Dâru Alemi’l-Fevâid li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1426 h.
• Tabersî, Ebû Alî el-Fazl b. el-Hasen et-. Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ulûm, 2006.
• Tâhâ, Nu‘mân Muhammed Emîn. Dîvânu Hutey’e. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1987.
• Tammâs, Hamdû. Dîvânu Antere b. Şeddâd. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2004.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn Mes‘ûd b. Ömer et-. Şerhu’t-telvîh ale’t-tevdîh li-metni’t-tenkîh fî usûli’l-fikh. thk. Zekeriyyâ ‘Umeyrât. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen et-. et-Tibyân fî tefsîri’l-Kur’ân. thk. Ahmed Habîb Kasîr el-Âmilî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyn b. Abdillah el-. İmlâu mâ menne bihi’r-Rahmân min vucûhi’l-i‘râb ve’l-kirâât fî cemî‘i’l-Kur’ân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1970.
• Vehbe, Mecdî & Mühendis, Kâmil el-. Mu‘cemu’l-mustalahâti’l-Arabiyye fi’l-lugati ve’l-edeb. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1984.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed ez-. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Mustafa Hicâzî. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaʿatu Hükûmeti’l-Kuveyt, 1965.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer ez-. el-Keşşâf ‘an hakâiki gavâmızi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd & Ali Muhammed Mu‘avvad. 6 Cilt. Riyâd: Mektebetü’l-ʿUbeykan, 1998.
• Zemahşerî, Ebu’l-Kâsım Cârullah Mahmûd b. Ömer ez-. Esâsu’l-belâga. thk. Muhammed Bâsil Uyûnussûd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer ez-. el-Mufassal fî ‘ilmi’l-luga. thk. Muhammed İzzeddîn es-Sa‘îdî. Beyrut: Dâru İhyâi’l-‘Ulûm, 1990.