Fıkıh Usulünün Bağımsız Te’lif Asrında İcmāʿ Tartışmaları: Hicri Üçüncü Asırda İcmāʿ Delilinin Gelişimi

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 802 - 826, 30.06.2020

Ahmet Temel

Öz

Bu makale hicrî üçüncü asırda farklı kişi ve grupların icmāʿ üzerine yaptıkları tartışmaların izini sürerek aynı zamanda fıkıh usulü tarihi bakımından karanlık çağ olarak tavsif edilen bu dönemde icmāʿ delilinin gelişimini incelemeyi amaçlamaktadır. Bu dönemde müstakil risaleler, mukaddimeler ve farklı disiplinlere içkin bir biçimde gerçekleşen bu tartışmaları hem bu çalışmalardan bugüne ulaşanları hem de bu tartışmalara katılan ilim adamlarına daha sonraki literatürde yapılan atıfları kaynak alarak tespit etmeye gayret gösterildi. İcmāʿın hücciyeti ve mahiyeti şeklinde iki ana başlık etrafında toplanabilecek bu tartışmalar neticesinde icmāʿa karşı önceleri temkinli yaklaşan kişi ve grupların hicrî üçüncü asır sonu itibarıyla ya yeniden tanımlama ya da daha önceki pozisyonu terk etme yoluyla büyük bir otorite de atfederek bu delili benimsediği tespit edilmiştir. İcmāʿın kurucu teorisyenleri olarak anabileceğimiz ehl-i re’y eğilimine sahip âlimlerin de başlangıçtaki teorilerini kendilerine yöneltilen eleştiriler ışığında gözden geçirerek daha rafine hale getirdikleri görülmüştür. Nihaî olarak bu asırda yeniden yorumlama ve tashih yoluyla yapılan katkıların icmāʿın türleri ve mertebelerine dönüşerek sonraki fıkıh usulü literatüründe icmāʿın ele alınış biçimlerini köklü bir biçimde etkilediği tespiti yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh, Fıkıh usulü, icma, fıkıh usulü tarihi

Kaynakça

• (der. Ḫallāl), Aḥmed ibn Ḥanbel. El-ʿAḳīde Li’l-Imām Aḥmed Ibn Ḥanbel,. thk. Abdulaziz Es-Seyrevān. Şam: Daru’l-Kuteybe, 1988.
• Aḥmed b. Ḥanbel, İmām. Musnedu’l-İmam Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-Arnaʾūṭ; ʿādil Murşid v.dğr. b.y.: Muʾessesetu’r-risāle, n.d.
• Aḥmed b. Ḥanbel, İmām. Musnedu’l-İmam Aḥmed b. Ḥanbel. thk. Şuʿayb el-Arnaʾūṭ; ʿĀdil Murşid v.dğr. b.y.: Muʾessesetu’r-risāle, n.d.
• Alluş, Ebū ʿAbdullah ʿAbduselām b. Muḥammed. Taḳr̄bu’l-Medārik Bi-Şerḥi Risāleteyi’l-Leys̱ b. Saʿd ve’l-İmām Mālik. Beyrut: el-Mektebu’l-İslāmī, 1995.
• Aybakan, Bilal. Fıkıh İlminin Oluşum Sürecinde İcma. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Buḫārī, Ebū ʿAbdullah Muḥammed b. İsmâʿīl b. İbrāhīm el-. El-Cāmiʿu’l-Musnedi’ṣ-Ṣaḥīḥi’l-Muḫtaṣar Min Umūri Rasūlillah Sallallāhu ʿaleyhi ve Sellem ve Sunenihi ve Eyyāmihi. thk. Muḥammed Zuheyr b. Nāṣır. b.y.: Dāru tavḳ en-necāt, n.d.
• Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī. El-Fuṣūl Fiʾl-Uṣūl. thk. Uceyl Cāsim en-Neşemī. Kuveyt: Vizāratuʾl-evkāfiʾl-Kuveytiyye, 1994.
• Crone, Patricia. Roman, Provincial, and Islamic Law : The Origins of the Islamic Patronate. Cambridge ;;New York: Cambridge University Press, 1987.
• Cuveynī, İmāmuʾl-Ḥarameyn el-. El-Burhān Fī Uṣūliʾl-Fıḳh. thk. Ṣalāh b. Muḥammed b. ʿAveyde. Beyrut: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 1997.
• Dārimī, Ebū Muḥammed ʿAbdullah b. ʿAbdurraḥmān ed-. Sunen. thk. Ḥuseyin Selīm Esed ed-Dārānī. Suudi Arabistan: Dāru’l-muġnī, 2000.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/417-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebū Dāvūd, es-Sicistānī. Sunen. thk. Muḥammed Muḥyiddīn ʿAbdulḥamīd. Beyrut: el-Mektebetu’l-ʿasriyye, n.d.
• Ebū ʿUbeyd, el-Ḳāsim b. Sellām el-Baġdādī - el-Emvāl. Kitābu’l-ʾemvāl. thk. Ḫalīl Muḥammed Harrās. Beyrut: Dāru’l-fikr, n.d.
• Eraslan, Şule. Klasik İcma Teorisine Modern Yaklaşımlar. Uludağ Ü., 2011.
• Ḫaffāf, Ebū Bekir Aḥmed b. ʿUmer. Al-Aḳsām ve’l-Ḫiṣāl. Dublin: Chester Beaty, 5115.
• Ḥāris̱ el-Muḥāsibī, Ebū ʿAbdillah el-Ḥāris̱ b. Esed. El-Mekāsibū ve’l-Verʿu Veʾş-Şubhetu ve Beyānu Mubāḥihā ve Maḥẓūrihā ve Iḫtilāfuʾn-Nās Fī Ṭalebiha ve’r-Redd ʿale’l-Ġ̣āliṭīn Fīhi. thk. Nūr Saʿīd. Beyrut: Dāru’l-fikri’l-Lubnānī, 1992.
• Hasan, Ahmad. The Doctrine of Ijmāʿin Islam. Islamabad: Islamic Research Institute, 1984.
• Ḫaṭīb el-Baġḍāḍī, Ebū Bekir Aḥmed b. ʿAlī b. S̱ābit b. Aḥmed b. Mehdī el-. El-Faḳīh ve’l-Mutefaḳḳih. thk. Ebū ʿAbdurraḥman Ādil b. Yūsuf El-Ġarrāzī. Suudi Arabistan: Dāru İbnuʾl-cevzī, 2000.
• Ḫayyāṭ, ʿAbdurrahīm b. Muḥammed. Kitābu’l-Intiṣār. thk. Henrik Samuel Nyberg. Kahire: Daru’l-arabiyye li’l-kitab, 1993.
• İbn Ebī Şeybe, Ebū Bekir. El-Kitābu’l-Muṣannef Fī’l- Eḥādīs̱ ve’l-Ās̱ār. thk. Kemāl Yūsuf el-Ḥūt. Riyāḍ: Mektebetu’r-Rüşd, n.d.
• İbn Ḥacer, Ebū’l-Faḍl Aḥmed b. ʿAlī el-ʿAsḳalānī. “Fetḥu’l-Bārī Şerḥu Ṣaḥīḥi’l-Buḫarī.” thk. Muḥammed Fuʾad ʿAbdu’l-Bāḳī. Beyrut: Dāru’l-Maʿrife, 1959.
• İbn Ḥazm, Ebū Muḥammed ʿAlī b. Aḥmed b. Ṣaʿīd el-Endelusī. El-İḥkām Fī Uṣūliʾl-Aḥkām. thk. eş-Şeyḥ Aḥmed Muḥammed Şākir. Beyrut: Dāruʾl-āfāḳiʾl-cedīde, 1926.
• İbn Māce, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. Yezīd. Sunen. thk. Muḥammed Fuʾād ʿAbdulbāḳi. Beyrut: Dāru iḥyāi kutubi’l-ʿarabiyye, n.d.
• İbn Sureyc, Aḥmed b. ʿUmer. El-Vedāʾiʿ Li-Manṣūṣi’ş-Şerāʾiʿ. thk. Ṣāliḥ ibn ʻAbd Allāh ibn Ibrāhīm Duwaysh. Saudi Arabia, 1990.
• İbnu’l-Kaṣṣār. “El-Muḳaddime.” In Muḳaddime fī uṣūli’l-fıḳh1. thk. Muṣṭafā Maḫdūm. 1999. Riyad: Dāru’l-Muʿallime, n.d.
• İbnu’l-Murtaḍā, Aḥmed b. Yaḥyā. Minhācu’l-Vuṣūl Ilā Mi‘yāri’l-‘uḳūl Fī ‘ilmi’l-Uṣūl. thk. Aḥmed A. M. Māḫiẕī. San’a: Daru’l-hikme Yemeniyye, 1992.
• Ḳāḍī Nuʿmān, Ebū Ḥanīfe. İḫtilafu Uṣūli’l-Meẕāhib. Beyrut: Dāru’l-Endelus, 1983.
• Kerīm, ʿİmād Muḥammed. El-Ārāʾu’l-Uṣuliyye Li’l-İmām Muḥammed b. Cerīr Eṭ-Ṭaberī. Daru’n-Nūr, 2018.
• Kinānī, Abdulazīz b. Yaḥyā el-. El-Ḥayde. thk. Ali b. Muhammed. Medine: Mektebetu’l-ʿUlūm vel’ hikem, 2002.
• Mâlik, İmâm. “Muvaṭṭaʾu Mâlik Bi-Rivâyeti Muḥammed b. El-Ḥasan Eş-Şeybânî.” thk. ʿAbdulvehhâb ʿAbdullatîf. b.y.: Mektebetu’l-ʿilmiyye, n.d.
• Ressī, Ḳāsim b. İbrāhīm. Mecmūʿ Kutub Ve-Rasāʾili’l-Imām El-Ḳāsim Ibn İbrāhīm Er-Ressī. thk. Abdulkerim Ahmed Cadabān. San’a: Daru’l-hikme Yemeniyye, 2001.
• Şāfiī, Muḥammed b. İdrīs eş-. Cimâʿuʾl-ʿilm. thk. Aḥmed Muḥammed ʿAbdulazīz. Beyrut: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 1984.
• Şāfiī, Muḥammed b. İdrīs eş-. Er-Riṣāle. thk. Aḥmed Şākir. Mısır: Mektebetuʾl-Ḥalebī, 1940.
• Schacht, Joseph. “Foreign Elements in Ancient Islamic Law.” Journal of Comparative Legislation and International Law 32 (1950): 9–17. http://www.jstor.org/stable/754369.
• Schacht, Joseph. The Origins of Muhammadan Jurisprudence. Oxford: Clarendon Press, 1979.
• Şeybānī, Ebū ʿAbdullah Muḥammed b. Ḥasan b. Ferḳad el-Ḥanefī. El-Ḥucce ʿalā Ehli’l-Medine. thk. Mehdi Ḥasen el-Keylānī El-Ḳādīrī. Beyrut: ʿAlemu’l-kutub, 1982.
• Şeyḫ el-Mufīd. Et-Teẕkire Bi-Uṣūli’l-Fiḳh. thk. Şeyh Mehdi Necef. Beyrut: Dāru’l-mufīd, 1993.
• Şeyḫ et-Tūsī, Ebū Caʿfer eş-. El-ʿUdde Fī Uṣūli’l-Fıḳh. thk. Muhammed Mehdi Necej. Muessesetu Āli Beyt, n.d.
• Şeyḫ et-Tūsī, Ebū Caʿfer eş-. Et-Tibyān. thk. Ahmed Habib. 1989.
• Seyyid el-Murtaḍā es-. Eẕ-Ẕerīʿa. thk. Ebū’l-Kāsim el-Kercī. Tahran: Danişgah, 1927.
• Seyyid el-Murtaḍā, Es-. El-Fuṣūlu’l-Muḫtāra. thk. Seyyid Nureddīn el- Iṣbehānī. el-Muʾtemeru’l-ʿalemi li-elfiyyeti Şeyḫ Mufīd, 1993.
• Shamsy, Ahmed. The Canonization of Islamic Law: A Social and Intellectual History. Cambridge: Cambridge University Press, 2014.
• Stewart, D J. “Muḥammad b. Dāʾūd Al-Ẓāhirī’s Manual of Jurisprudence.” In Studies in Islamic Legal Theory. thk. Bernard Weiss. 99–159. Leiden: Brill, 2002.
• Stewart, D J. “Muhammad b Jarir Al-Tabari’s Al-Bayan ’An Usul Al-Ahkam and the Genre of Usul Al-Fiqh in Ninth Century Baghdad.” ’Abbasid Studies 135 (2004): 321–349.
• Temel, Ahmet. “Fıkıh Usulü Tarihinde Dört Temel Şerʿî Delil Tertibinin Gelişimi.” Eskiyeni 40 (March 20, 2020): 73–95. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.673398.
• Tirmiẕī, Ebū ʿİ̄sā Muḥammed b. ʿİ̄sā et-. Sunen. thk. Beşşar ʿAvvad Maʿrūf. Beyrut: Dāru’l-garbi’l-İslāmī, 1998.
• Yenidoğan, Adem. “İmâm Şâfiî (ö. 204/820)’nin İcmâ Anlayışı.” Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) XIII/1 (2013): 89–105. http://ktp2.isam.org.tr/detayilhmklzt.php?navdil=tr&midno=88693125&MakaleAdi=İcma.
• Yılmaz, Fetullah. “İbn Hazm’da İcmâ Kavramı.” İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. 21 (2013): 131–158. http://ktp2.isam.org.tr/detayilhmklzt.php?navdil=tr&midno=62066250&MakaleAdi=İcma.
• Zeylaʿī, Ebū Muḥammed Fahruddīn ʿOsmān b. ʿAlī b. Mihcen b. Yūnus es-Ṣūfī el-Bāriī ez-. Naṣbu’r-Rāye. thk. Muhammed ʿAvame. Beyrut: Muassasa al-Rayyān, 1993.
• ʿAbdulvehhāb, el-Ḳāḍī Ebū Muḥammed. “İcmāʿu Ehli’l-Medīne.” In Muḳaddime fī uṣūli’l-fıḳh. thk. Muṣṭafā Maḫdūm. Riyad: Dāru’l-Muʿallime, 1999.
• ʿAbdurrezzāḳ ̣eṣ-Sanʿānī, Ebū Bekr. El-Muṣannef. thk. Ḥabību’r-Raḥmān el-Aʿẓamī. Hindistan: el-Meclisu’l-ʿilmī, n.d.
• ʿUbeydi’l-Cubeyrī, ̣Kāsım b. Ḫalef Ebū. “Et-Tavassuṭ.” In Muḳaddime fī uṣūli’l-fıḳh. thk. Muṣṭafā Maḫdūm. Riyad: Dāru’l-Muʿallime, 1999.