Saçaklızâde Mehmed Maraşî'nin Risaletü'r-Raks Adlı Eserinin Tahlil ve Tahkiki

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 899 - 952, 30.06.2020

Mustafa Salim Guven

Öz

Bu makalede Saçaklızâde Mehmed Maraşî’nin Risâletü’r-raks adlı eserinin tahlil ve tahkiki yapılmıştır. Saçaklızâde Risâletü’r-raks isimli eserini, Birgivî’nin et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-sîretü’l-Ahmediyye adlı eserinde raksa yönelttiği tenkitlere cevap olarak kaleme almıştır. Makalede önce giriş mahiyetinde semâ, devran ve zikir gibi raksla bağlantılı tasavvufî mevzulara değinilmiş, fıkıh açısından tasavvufun yeri ve konumuna dair kısa bir bilgi verilmiş, Osmanlı alim ve sûfîlerinin konu hakkındaki tartışmaları özetlenerek tarihî geçmiş ortaya konulmuştur. Arkasından Saçaklızâde Mehmed Mâraşî’nin hayatından kısaca bahsedilmiş, onun tasavvufla ilgisi bulunan eserlerine değinilmiş ve bunlardan biri olan Risâletü’r-raks’ı incelenmiştir. İncelemede evvela eserin el yazma nüshaları belirlenerek tahkikte esas alınan nüshalar ve tahkik yöntemi hakkında bilgi verilmiş, daha sonra da içeriğe geçilmiştir. Ele aldığı konu, içerdiği muhteva, başvurduğu kaynaklar, kullandığı yöntem ve sahip olduğu özgünlük bakımından tahlil edilen Saçaklızâde’nin Risâletü’r-raks adlı eserinin, tasavvufu ilgilendirdiği anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Saçaklızâde, Birgivî, Tasavvuf, Zikir, Raks, Devran

Teşekkür

Saçaklızâde'nin tasavvufî yönünden beni haberdar eden ve Risâletü'r-raks'ın neşri konusunda bana cesaret veren Yaşar Alpaslan Hoca'ya, risaleyi çalışırken Arapça metnin çözümünde zorlandığım yerlerde yardımcı olan ve metni elektronik ortama aktaran Hena Güven'e katkılarından dolayı teşekkür ederim.

Kaynakça

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’-t-türârâsi’l-Arabî, 1352/1933.
• Ahmed b. Hanbel. Müsned. Beyrût: el-Mektebü’l-İslâmî, 1985.
• Aldemir, Davut. İmam Birgivî’nin Tasavvufî Görüşleri. Yalova: Yalova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisan Tezi, 2015.
• Ali b. el-Hüseyin. Dürrü’s-sâlikîn. İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı. no: O.E. 1779, 1b-4a. Babanzade Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetu’l-arifin esmau’l-müellifin ve asaru’l-musannifin, istinsah ve tsh. İbnulemin Mahmud Kemal İnal - Avni Aktuc. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1951-1955.
• Bardakçı, M. Necmeddin. “Birgivî Mehmed Efendi ile IX-X Yüzyıllarda Yaşayan Sûfîlerin Tasavvuf Tenkitlerinin Mukayesesi”. Balıkesirli Bir İslam Alimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Babayiğit vd. 1/272-300. Balıkesir: Balıkesir Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yay., 2019.
• Bilgen, Yasemin. Tasavvuf’ta Zikir Kavramı ve İmam Birgivî’nin “er-Risâle fi’z-Zikri’l-Cehrî” İsimli Eserinin Tahlili. Iğdır: Iğdır Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. 8 Cilt İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1985.
• Birgivî, Mehmed b. Pir Ali. et-Tarîkatü’l-Muhammediyye ve’s-sîretü’l-Ahmediyye. thk. Rahmetullah Hafız Muhammed Nazım ed-Nedvî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 2011.
• Bozkurt, Nebi, “Eğlence”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/483-488. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bozkurt, Nebi, “Oyun”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/15-16. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Buharî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-sahîh. 9 Cilt. Beyrut: Dâru tavki’n-necât, 1422/2001.
• Bulut, Halil İbrahim. “Osmanlı Müelliflerinden Maraşlı Saçaklızâde ve Ebeveyn-i Resul Konusundaki Görüşleri”. I. Kahramanmaraş Sempozyumu (6-8 Mayıs 2004, Kahramanmaraş). 1/69-79. İstanbul: Kahramanmaraş Belediyesi, 2005.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Muellifleri. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
• Bursevî, İ. Hakkı. Rûhu’l-Beyân: Kur’ân Meâli ve Tefsiri. trc. Ali Namlı - Ömer Çelik. 23 Cilt. İstanbul: Erkam Yay., 2005-2017.
• Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Ankara: Rehber Yay., 1997.
• Çetintaş, İbrahim. Saçaklızâde ve İlimleri Sınıflandırması. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006. Çınar, Fatih. “İsmail es-Sivasî ve Sûfilerin Raksı / Deveranı Hakkında Verdiği Bir Fetvası”. Cumhuriye niversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (2009), 323-340.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. el-Eş’as. Sünen. nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût, 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-cenân, 1409/1988.
• Ebû Hanîfe Nu’mân b. Sâbit, el-Fıkhu’l-ebsat, İmâm-ı A’zam’ın Beş Eseri içinde. nşr. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay., 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, İhyâu ulûmi’-dîn, tah. Ali Muhammed Mustafa - Sa‘îd el-Mehâsinî. 6 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Feyhâ - Dâru’l-Menhel, 2010.
• Görgün, Tahsin. “Ebû Hanîfe’nin Fıkıh Tanımı” İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe ve Düşünce Sistemi Sempozyumu Tebliğ ve Müzakereleri. I/147-152. Bursa: Kurav Yay, 2005.
• Güdekli, Hayrettin Nebi. “Müteahhirin Dönemi Maturidi Kelamında İradenin Ontolojisi Sorunu: Saçaklızâde’nin Risâletü’l-İradeti’l-Cüz’iyyesinin Tahlil, Tahkik ve Tercümesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 41 (2019), 85-129.
• Gündoğdu, Cengiz. Abdulmecid-i Sivasî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Gürer, Dilaver. “Osmanlılar’da Semâ, Devrân ve Raks Tartışmaları ve İki Şeyhülislâm Risalesi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 26 (2010), 1-23.
• http://ktp.isam.org.tr/?url=makaleilh/ findrecords.php
• http://www.yazmalar.gov.tr//basit-arama?q=Sa%C3%A7akl%C4%B1
• http://www.yazmalar.gov.tr/pbl/katalog_tarama_sonuc?page=1&eseradi=duhan& yazar=Sa%C3%A7akl%C4%B1
• http://www.yazmalar.gov.tr/pbl/katalog_tarama_sonuc?page=1&eseradi=teganni& yazar=Sa%C3%A7akl%C4%B1
• http://www.yazmalar.gov.tr/pbl/katalog_tarama_sonuc?page=1&eseradi=tekbîr& yazar=Sa%C3%A7akl%C4%B1
• http://www.yazmalar.gov.tr/pbl/katalog_tarama_sonuc?page=1&eseradi=dibace&yazar=Sa%C3% A7akl%C4%B1
• http://www.yazmalar.gov.tr/pbl/katalog_tarama_sonuc?page=1&eseradi=varl%C4%B1%C4%9F %C4%B1&yazar=Sa%C3%A7akl%C4%B1
• http://www.yazmalar.gov.tr/pbl/katalog_tarama_sonuc?page=1&eseradi=Ders&yazar=Sa%C3%A7akl % C4%B1
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/hasiye-ala-d%C3%AEbacetil-tar%C3%AEkatil-muhammed%C3%AEye /121890
• Hucvirî, Abdülkerîm Ali b. Osman. Keşfu’l-mahcûb. trc. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yay., 1991. Isbahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. İstanbul: Dâru Kahraman, 1986.
• İbn İyâd, Ahmed b. Muhammed. el-Mefâhiru’l-aliyye fi’l-meâsiri’ş-Şâzeliyye. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türas, 2004.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünen. th. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kâhire: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1975.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddîn, el-Fütûhâtü’l-Mekkiyye, trc. Ekrem Demirli. 18 Cilt İstanbul: Litera Yay., 2006.
• İnanır, Ahmet. “XVI. Yüzyıl Osmanlı Fakih ve Sûfilerin Semâ, Raks ve Devran Tartışmalarında Lehte ve Aleyhte Kullandıkları Hukukî Deliller ve Değerlendirmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17/2 (2013), 237-269.
• Komisyon. İslâm Düşüncesinin Kurucu Unsurları: Usûl-i Fıkıh, Kelam, Tasavvuf ve İslâm Felsefesi. der. İsmail Kurt – Seyit Ali Tuz. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Katip Çelebi. Mizanü’l-Hak fi İhtiyari’l-Ahak. haz. Orhan Şaik Gökyay. İstanbul: MEB yayınları, 1993.
• Kayaoğlu, İsmet. “Raks ve Devrân Etrafında Tartışmalar”. III. Uluslararası Mevlana Kongresi. Konya: Selçuk Ünviversitesi Yay., 2003.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-muellifîn teracimu musannifi’l-kutubi’l-Arabiyye. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1993/1414.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed. et-Ta’arruf li mezhebi ehli’t-tasavvuf. tah. Mahmûd Emîn en-Nevâvî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1412/1992.
• Koca, Ferhat. “Osmanlılar Dönemi Fıkıh-Tasavvuf İlişkisi: Fakılar ile Sofular Mücadelesi Tarihi Serüveni”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (2002), 73-131.
• Konuk, Ahmed Avni. Fusûsu’l-hikem Tercüme ve Şerhi. Haz. Mustafa Tahralı vd. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2017.
• Kuddûsî, Maraşîzâde Ahmed. Hazînetü’l-esrâr ve ganîmetü’l-ebrâr. Çev. Alp Eren Han. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi, 2018.
• Kuşeyrî, Abdülkerîm. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye fî ilmi’t-tasavvuf, tah. Ali Abdülhamîd Baltacı .Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
• Magometov, Osman. Saçaklızâde’nin Eserleri ve Teshîlü’l-Ferâiz Adlı Eserin Tahkiki. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Maksudoğlu, Mehmet. Osmanlı Tarihi. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2011. Martı, Huriye, “et-Tarîkatü’l-Muhammediyye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-muhtâr. thk. Abdüllatîf Muhammed Abdurrahman. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
• Molla Husrev, Muhammed b. Ferâmuz. Mir’âtu'l-usûl fi Şerhi Mirkāti’l-vusûl. 2 Cilt. İstanbul: el-Matbaatü’l-âmire, 1309.
• Müslim, Ebû Huseyn Müslim b. Haccâc. Sahîhu Müslim. 7 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1994.
• Nablusî, Abdülganî, Cem‘u’l-esrâr fî men‘i’l-eşrâr mine’ta‘n fi’s-sûfiyyeti’l-ahyâr ehli’t-tevâcüdi bi’l-ezkâr. İstanbul: Beyazıt Devlet Ktp., Yazmalar, no: 3321 ve 7917.
• Nesefî, Ebû’l-Berakât Abdullah b. Ahmed. Kenzü’d-dekâik. el-Medînetü’l-münevvere: Dâru’s-sirâc, 2014.
• Nesefî, Ebû’l-Berakât Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakâiku’t-te’vîl. 3 Cilt. İstanbul: Dâru Kahraman li’n-neşr ve’t-tevzî’, 1984.
• Öngören, Reşat. Osmanlılar’da Tasavvuf: Anadolu’da Sûfîler, Devlet ve Ülemâ (XVI. Yüzyıl). İstanbul: İz Yay., 2000.
• Öngören, Reşat. “Osmanlılar Döneminde Semâ ve Devran Tartışmaları” . Tasavvuf, İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 25 (2010/1), 123-132.
• Özcan, Nuri, “Dini Musikî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/359-360. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özcan, Tahsin. “Saçaklızâde Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/368-370. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Özcan, Tahsin. “Maraşlı Bir Osmanlı Alimi Saçaklızâde Mehmed Efendi ve Eserleri”, I. Kahramanmaraş Sempozyumu (6-8 Mayıs 2004, Kahramanmaraş). 53-68. İstanbul: Kahramanmaraş Belediyesi, 2005.
• Özel, Ahmed. “Nablusî, Abdülganî b. İsmail”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/268-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Pezdevî, Fahrulislâm. Kenzü’l-vusûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl. nşr., Muhammed el-Mutesımbillah el-Bağdâdî. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997.
• Polat, Murat. “Tahkik-i ‘Risale fi raksi’l-mutasavvife’ li Hüsâm Çelebi”. İslâm Araştırmaları Dergisi. 41 (2019). 131-170.
• Saçaklızâde Mehmed Maraşî. Cühdü’l-mukıl. Konya: Vilâyet Matbaası, 1288/1871.
• Saçaklızâde Mehmed Maraşî. Şerhu cühdi’l-mukıl. Konya: Vilâyet Matbaası, 1289/1872.
• Saçaklızâde, Câmiu’l-kunûz ve nefâisu’t-takrîr. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Kataloğu, no: 06 Mil Yz A 4812.
• Saçaklızâde, Hâşiye’alâ şerhi Âdâbi’l-bahsi li Taşköprülüzâde, Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar Katalogu - Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi Kolleksiyonu, no: 18158.
• Saçaklızâde. Cühdü’l-mukıl. Tahkik: Sâlim Kaddûrî el-Hamed. Ammân: Dâru Ammâr, 2008.
• Saçaklızâde. Neşrü’t-tavâli’. Tahkik: Muhammed Yusuf İdris. Ammân: Dâru’n-nûr, 2011.
• Saçaklızâde. Risâle fi hakkı vâlideyi’n-nebi (s.a.v). İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1306. Saçaklızâde. Risâletü’s-Sürûr ve’l-Ferah. trc. Şeyhzade Muhammed Es'ad, haz. Mehmet Gedizli. İstanbul: Akademik Kitaplar, 2015.
• Saçaklızâde, Risâletü’r-raks, İstanbul: İ.B.B. Atatürk Kitaplığı, Demirbaş no: OE_Yz_0954. Varak: 1a-25a.
• Saçaklızâde. Risâle-i Erbaa (Velediyye). İstanbul: Matbaa-i Dividciyan, 1288, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289.
• Saçaklızâde. Takrîru kavânîn fi’l-adâb. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1289.
• Saçaklızâde. Takrîru’l-kavânin el-mütedâvıle min ilmi’l-munâzara. haz. Yusuf Türker. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi, 2017.
• Saçaklızâde. Tehzîbü’l-kırâât. tah Necat b. Abdurrahim el-Emir. Mekke: Câmiatü Ümmi’l-Kura, 2014.
• Saçaklızâde. Tertîbü’l-ulûm. çev. Zekeriya Pak - M. Akif Özdoğan. Kahramanmaraş: Ukde kitaplığı, 2009.
• Saçaklızâde. Tertîbü’l-ulûm. tah. Muhammed b. İsmail. Beyrût: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1988.
• Saçaklızâde. Teshîlü’l-ferâiz. haz. Alimcan Buğda. Kahramanmaraş: Vefa Kitap, 2018.
• Saçaklızâde, Vasiyyetü’t-tâlibîn. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, no: 38160, vr. 44b-45a.
• Sarıkaya, M. Saffet. “Hanefî Zühd Geleneğinin Bir Temsilcisi Olarak İmam Birgivî”. Balıkesirli Bir İslam Alimi İmam Birgivî. ed. Mehmet Babayiğit vd. 1/332-359. Balıkesir: Balıkesir Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yay., 2019.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed. Mebsût. 30 Cilt. Kâhire: Matbaatü’s-saade, 1324-1331.
• Serrâc, Ebû Nasr, el-Lüma’. tah. Abdülhalîm Mahmûd-Tâhâ Abdülbâkî Sürûr.Mısır: Dârü’l-kütübi’l-hadîse - Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1380/1960.
• Sırajul Haq. “Dervişlerin Semâ’ ve Raksı”. çev. Hüseyin Akpınar. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi. 16 (2006), 373-393.
• Sirhindî, İmâm-ı Rabbânî Ahmed Fâruk. Mektûbât. trc. Abdulkadir Akçiçek. 2 Cilt. İstanbul: Merve Yay., ts.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Ömer. Avârifü’l-maârif. trc. H. Kâmil Yılmaz - İrfan Gündüz. İstanbul: Erkam Yay., 1989.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmânî. 4 cilt. İstanbul: İlk Üç cildin baskı tarihleri: 1308-1311/1890-1893, 4. Cilt ts.
• Şemseddîn Sâmi, Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Şifâ Yay., 2012.
• Tenik, Ali – Göktaş, Vahit, Allah’la Var Olmanın Yolu: Zikir. İstanbul: Erkam Yay., 2015.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmiu’s-Sahîh. tah. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1398/1978.
• Tosun, Necdet. Bahâeddîn Nakşbend: Hayatı Görüşleri Tarîkatı. İstanbul: İnsan Yay., 2002,
• Türcan, Talip. “Fıkıhtan İslâm Hukukuna -Fıkhın İslâm Hukukuna Evrilme Sürecinde Bazı Düşünceler-”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. 6 (2005), 11-25.
• Türer, Osman, “Harîrî-zade’nin Sülûkün Mertebelerine Dair Bir Risalesi: Feyzu’l-Muğnî min Sırri Hadîsi ‘Men Talebenî”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 23 (2009) 37-51.
• Türker, Yusuf. Saçaklızâde’nin Takrîru’l-kavânîn el-mütedâvile min ilmi’l-münâzara Adlı Eseri, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi Yay., 2017.
• Uludağ, Süleyman. İslâm Açısından Mûsıkî ve Semâ’. Bursa: Uludağ Yay., 1992.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yay., 2005.
• Ulupınar, Hamide. “Kuzey Afrika Tasavvuf Düşüncesinde Semâ”, Bilimname, 34/2(217), 227-246.
• Yüksel, Emrullah. “Birgivî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/191-194. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemaleddin. Nasbu’r-râye li ehâdîsi’l-Hidâye. 4 Cilt. Kâhire: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1973.
• Ziriklî, Hayreddin. el-A‘lâm kāmusu terâcimi li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ mine’l-Arabi’l-mubta’ribin ve’l-musteşrikīn. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.