Hanefî Hukukçu Sadrüşşeria Düşüncesinde Aklın Otoritesi "Kelâmî-Fıkhî Bir Analiz"

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 1671 - 1700, 30.12.2020

Mehmet Cengiz

Öz

Miladi 14. asrın kelâm ve fıkıh sahalarında Hanefî mezhebinin yılmaz bir savunucusu olan Sadrüşşerîa, aşırı uçlardan uzak düşüncesiyle akla muhkem bir otorite sunar. O, kelamcıların aklın mutlak hâkim olup olmaması yönüyle tartıştığı hüsün-kubuh/iyilik-kötülük meselesinde ve fakîhlerin şer’î hitapta aklın mutlak hâkim olup olmaması yönüyle tartıştığı mahkûmün aleyh/mükellef meselesinde orta yol düşüncesini tesis ederek aklın Şeriat’e bağlı aktif bir otorite olduğunu savunur. Mütekellim ve fakîh kimliğiyle nakle değil, eleştiriye dayalı bir bakış açısına sahip olan Sadrüşşerîa, mensup olduğu matürîdî mezhebinin hüsün-kubuh’ün belirlenmesinde Şâri’in nassını esas alan Eş’ârîyye’den ve aklın müstakil hakimiyetini esas alan Mu’tezîle’den farklı bir yapıya yani bu iki mezhebin ortasında yer alan mutavassıt bir düşünce sistemine sahip olduğunu aklî delillerle ispat etmeye çalışır. Bu makalemiz, kelâmın ve hukukun kesiştiği özel bölge olan aklın otoritesine ve aklın sahip olduğu sınırlara dair Hanefî hukukçu Sadrüşşerîa’nın eleştirel düşüncesini ve bu düşüncesiyle ilgili delillendirmelerini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Allah, Mütekellim, Şâri'

Teşekkür

Teşekkür ediyoruz.

Kaynakça

• Abdülazîz el-Buhârî, b. Ahmed b. Muhammed Alâüddîn. Keşfü’l-Esrâr Şerhu Usûli’l-Pezdevî. y.y., Dârü’l-Kütübi’l-İslâmî, t.y.
• Bekdemir, Sezayi. Sadrüşşeria Es-Sânî’nin Hukukçuluğu (Et-Tavzîh Fî Halli Ğavâmîzi’t-Tenkîh Adlı Eseri Bağlamında). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Cürcânî, Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. Şerhu’l-Mevâkıf. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. Kitâbü’l-İrşâdi ilâ Kavâti’i’l-Edilleti fî Usûli’l-İ’tikâd. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1. Basım, 1430/2009.
• Dîb, Abdül’azîm. el-‘Aklu ‘İnde’l-İmâmi’l-Ğazzâlî. y. y., Mektebetü’l-Benîn Kısmu’d-Devriyyât, 1408/1988. ______________. el-‘Aklu ‘İnde’l-Usûliyyîn ( y.y., t.y.), 31.
• Dihlevî, Abdulhak b. Yusûfü’d-Dîn b. Sa’dullâh. Leme’âtu’t-Tenkîh fî Şerhi Mişkâti’l-Mesâbîh. Suriye: Dâru’n-Nevâdir, 1435/2014.
• Fahreddîn er-Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Hasen b. Hüseyn. el-Mahsûl y. y., Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Ferâhidî, Halîl b. Ahmed, Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî Mahzûmî- İbrâhîm Sâmerrâî. 8 cilt. y.y., Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, t.y.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. y. y., Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1413/1993.
• Hacî Halîfe (Kâtip çelebî), Mustafa b. Abdullah el-Kostantînî. Sullemu’l-Vusûl ilâ Tabakâti’l-Fuhûl. İstanbul: Mektebetu İrsîkâ, 2010.
• Hanefî, İdris Abdullah Muhammed. İnfirâdâtü’l-İmâm Sadrişşerîa fî Kitâbihi et-Tavzîh fî Halli Ğavâmiz’i-Tenkîh, Mecelletu Külliyyeti’l-Ulûmi’l-İslâmiyye 7/2-14 (1434/2013), 1-37. https://archive.org/details/20200626_20200626_1502
• İbn Fûrek, EbûBekir Muhammed b. Hasen. Mucerredu Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş’arî, Lübnan: Dârü’l-Maşrik, 1987.
• İbn Hacer el-‘Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-Bârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l-Ma’rîfe, 1379.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Muhammed b. Ebibekr b. Eyyûb b. Sa’d b. Şemsuddîn. Miftâhu’d-Dâri’s-Saadeti ve Menşûru Vilâyeti’l-‘İlmi ve’l-İrâde. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, t.y.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abülhalîm. Mecmû’u’l-Fetâvâ. Medine: Mecme’ü’l-Melik Fehd li’t-Tibâ’etil Mushafi’ş-Şerîf, 1.Basım,1423/2003.
• İbn’i-Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd. el-Faslu fi’l-Mileli ve’l-Ehvâi ve’n-Nihel. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, t. y.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî, el-Muğnî fi Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-‘Adl (et-Teklîf) (y. y., t. y.).
• ______________. Şerhu Usûli’l-Hamse, Kahire: Mektebetu Vehbe, 3. Basım,1416-1996.
• Karadeniz, Osman. “Heyûlâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/heyula#1
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu’cemü’l-Müellifîn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabî, t.y.
• Kutluer, İlhan. “Cevher”. Türkiye Diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi. Erişim 11 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/cevher
• Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed b. Abdu’l-Hayy. el-Fevâdu’l-Behiyye fî Terâcimi’lHanefiyye. Mısır: Matbaâtu Dâri’s-Saâde, 1324.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Tefsîri’l-Mâtîridî/Te’vilâtu Ehli’s-Sünne. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1426/2005.
• ______________. Kitâbü’t-Tevhîd. İstanbul: Mektbetü’l-İrşâd, 1421/2001.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh Hâris b. Esed. Mâhiyetü’l-‘Akli ve Ma’nâhu ve İhtilâfü’n-Nâsi Fîhi. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2. Basım,1398.
• Mutarrizî, Nâsir b. Abdisseyid Ebi’l-Mekârim b. Ali. el-Muğrib Fî Tertibi’l-Mu’rib. y.y., Dârü’l-Kütübi’l-‘Arabî, t.y.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 4. Basım, 2014.
• Özen, Şükrü. “Sadrüşşerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 18 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/sadrusseria
• ______________. “Tenkîhu’l-Usûl”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 19 Eylül 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/tenkihul-usul
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Usûlü’d-Dîn. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyeti li’t-Turâs, 1424/2003.
• Râzî, Zeynüddîn Ebû Abdillâh Muhammed b. Ebî Bekr, Muhtârü’s-Sihâh. thk. Yusûf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Mısriyye, 1420/1999.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes’ûd b. Ömer b. Ubeydullah b. Mahmûd el-Mahbûbî Sadrüşşerîa es-Sânî (Sadrüşşerîa el-Asğar). et-Tavzîḥ fî Halli Ğavâmizi’t-Tenḳîḥ. Mısır: Mektebetu Sabîh, t.y.
• Semekandî, Alâuddîn Şemsu’n-Nazar Ebûbekr Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-Usûl fî Netâici’l-‘Ukûl. Katar: Metâbi’u’d-Devhati’l-Hadîse, 1404/1984.
• Suyûtî, Ebü’l-Fadl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. Kûtu’l-Muğtezî ‘Alâ Câmi’i’t-Tirmîzî. Mekke: Câmiatu Ümmi’l-Kurâ, 1424.
• Şirbînî Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. Muğni’l-Muhtâc ilâ Maʿrifeti Meʿânî Elfâzi’l-Minhâc. yy., Dârü’l-kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Teftâzânî, Sa’düddîn Mes’ûd b. Ömer. Şerhu’t-Telvîh ‘Ale’t-Tavdîh. Mısır: Mektebetu’t-Sabîh, t.y.
• ______________. Şerhu’l-‘Akâdi’n-Nesefiyye. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-‘Arabiyye, 1436/2014.
• Tehânevî, Muhammed b. Alî İbni’l-Kâdî. Mevûatu Keşşâfi Istılâhâti’l-Fünûn ve’l-Ulûm. Beyrut: Mektebetu Lubnan, 1. Basım,1996.
• Yasîn, Muhammed Nu’aym. “el-‘Aklu ve ‘Alâketuhu bi’n-Nassi’ş-Şer’î”, Mecelletu’ş-Şeriati ve’l-Kânûn 41 (Muharrem 1431/2010), 35, 75.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Akıl”. Türkiye Diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi. Erişim 11 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/akil#2-kelam
• ______________. “Araz”. Türkiye Diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi. Erişim 19 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/araz
• ______________. “Heyûlâ”. Türkiye Diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi. Erişim 19 Ağustos 2020. https://islamansiklopedisi.org.tr/heyula#2-kelam
• Zeyne, Hüsnî. el-‘Aklu ‘İnde’l-Mu’tezîle. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1. Basım, 1978.