Eş‘ariliğin Siyasal Tarihi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 2, 1701 - 1719, 30.12.2020

Ekrem Uysal

https://doi.org/10.17859/pauifd.810557

Öz

Ebû’l-Hasan el-Eş‘arî’nin (öl. 324/936) itikâdî alandaki görüşlerini benimseyenlerin zamanla oluşturdukları mezhebe Eş‘arîyye denilmektedir. Eş‘arîler Kur’ân ve Sünneti korumak amacıyla Allah’ın isim ve sıfatlarıyla başlayıp imâmet meselesiyle son bulan, zamanın ihtiyaçlarına göre genel ve eksiksiz bir kelâm yöntemi ortaya koymaya çalışmışlardır. Daha önce Ehl-i sünnet itikadını temsil eden Ebû Hanîfe (öl. 150/767), İmam Mâlik (öl. 179/795), İmam Şâfiî (öl. 204/820), Ahmed b. Hanbel (öl. 241/855) gibi şahsiyetler büyük hizmetler sunmakla birlikte, Eş‘arîliğin düşünce dünyasının oluşumunda İbn Küllâb (öl. 240/854), Hâris el-Muhâsibî (öl. 243/857), Ebû Ali el-Kerâbisî (öl. 248/862) ve Kalânîsî (öl. 255/869) gibi kişilerin katkısı da unutulmamalıdır. Genelde Eş‘arîlik; mütekaddimûn, müteahhirûn, cem‘ ve tahkik dönemi olmak üzere üç kısımda değerlendirilmektedir. Ancak bu mezhebi; kelâmî, felsefî ve akâid Eş‘arîliği şeklinde tasnif edenler de olmuştur. Bunun nedeni ise Eş‘arîliğin değişik dönemlerde farklı yönetimlerin resmi mezhebi olması, medreselerde okutulan akâid alanındaki müfredatın bu mezhebin kaynaklarına göre düzenlenmesi ve buna bağlı olarak muazzam bir külliyât ortaya konulmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm,, Akâid Eş‘arîliği,, Nizâmiye Medresesi,, Selçuklular,, Osmanlılar,

Kaynakça

• Ahnâne, Yusuf. Tatavvuru’l-mezhebi’l-Eş‘ariyyi fi’l-garbi’l-İslâmî. Rabat: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1424/2003.
• Akoğlu, Muharrem. Mihne Sürecinde Mutezile. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Arıkan, Adem. “İslam Dünyasının Mezhep Haritası ve Nüfus Dağılımı”. Journal of Islamic Research 29/2 (Eylül 2018), 348-379.
• Arslan, Hulusi. Kelam Tarihi ve Ekolleri. Malatya: Medipres Yayınları, 2012.
• Atay, Hüseyin. Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergah Yayınları, 1983.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/245-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Aytekin, Arif. “İbn Tûmert”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/425-427. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. el-İnsâf fîmâ yecibu i‘tikâduhu ve lâ yecûzu’l-cehlu bihî. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: Müessesetü Hancî, 1963.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. İ‘câzü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Sakar. Mısır: Dâru’l-Maârif, ts.
• Bayraktar, Mehmet. “Dâvûd-i Kayserî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/32-35. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bebek, Adil. “Hayâli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/3-5. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Bulut, Halil İbrahim. İslam Mezhepleri Tarihi. Ankara: DİB Yayınları, 2016.
• Erdemci, Cemalettin. “Eş‘arîliğin Selçuklu Siyasetinin Sistemleşmesindeki Rolü”. İslami İlimler Dergisi 7/2, (Aralık 2012), 7-32.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasan Ali b. İsmail. el-İbâne ve Usûlü Ehli’s-Sünnet. çev. Ramazan Biçer. İstanbul: Gelenek Yayınları, 2010.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Faysalu’t-tefrika. thk. Mahmud Beycu. Dımeşk: Daru’l-Beyrutî, 1430/2009.
• Harman, Vezir. “Osmanlı Dönemi Eş‘arî Mezhebinin Güçlü Olmasının Muhtemel Sebepleri”. Kelam Araştırmaları 13/1, (Haziran 2015), 167-189.
• İbn Asâkir, Ebu’l-Kasım Ali b. Hasan, Tebyinü kezibi’l-müfteri fîmâ nüsibe ile’l İmam el-Eş‘arî. haz. M. Zâhid Kevserî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1984.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas Şemsuddin Ahmed b. Muhammed b. Ebi Bekr. Vefeyâtu’l-a‘yân ve enbâu’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 8 Cilt, Beyrut: Dâr-ı Sadr, 1968.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasan Ali b. Kerem Muhammed b. Abdulkerim. el-Kâmil fi’t-târih. thk. Muhammed Yusuf Dakkâk. 11 Cilt, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Kalaycı, Mehmet. “Eş‘arîlik”, İslam Mezhepler Tarihi. ed. Hasan Onat-Sönmez Kutlu. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013, 403-406.
• Kandemir, M. Yaşar. “Ebû Zer el-Herevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/269-270. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Karadaş, Cağfer. “Eş’ârî Kelam Ekolü”, Kelam. ed. Şaban Ali Düzgün. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Keskin, Mehmet. İmam Eş‘arî ve Eş‘arîlik. İstanbul: Düşün Yayınları, 2013.
• Köymen, Mehmet Altay. Selçuklu Devri Türk Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Menekşe, Ömer. “Selçuklu Eğitim Müesseseleri Nizamiye Medreseleri”. Diyanet İlmi Dergi 39/3, (Eylül 2003), ss. 117-122.
• Mert, Muhit. Kelam Tarihinin Problemleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2008.
• Muhammed Nusayr. Devrü’l-Bâkıllânî fi telkîni’l-esânîdi’l-Eş‘ariyye bi bilâdi’l-Mağrib, el-Fikrü’l-Eş‘arî bi’l-Mağrib. haz.
• Cemâl el-Buhtî. Rabat: Râbıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulemâ, 1438/2017.
• Öz, Mustafa. Anahatlarıyla İslâm Mezhepleri Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları, 2018.
• Özaydın, Abdulkerim. “Nizamiye Medreseleri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özdemir, Mehmet. “Muvahhidler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/410-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Süveysî, Muhammed. “Ebû İmrân el-Fâsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/168-169. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Şafiî, Hasan Mahmut. Kelama Giriş. çev. Süleyman Akkuş. İstanbul: Değişim Yayınları, 2009.
• Şeşen, Ramazan. “Selahaddin-i Eyyûbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/337-340. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 2013.
• Uysal, Ekrem. Eş‘arî Kelam Sisteminin Kurumsallaşma Süreci. Van: Yüzüncüyıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Eş’ariyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/447-455. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Yazıcıoğlu, Mustafa Sait. “XV. ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde İlm-i Kelam Öğretimi ve Genel Eğitim İçindeki Yeri”. İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi. Ankara: AÜİF Yayınları 4 (1980), 285-294.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/49-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yiğit, İsmail. “Memlükler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/90-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2004.