İBNÜ’L-VERDÎ’DEN ’ÎDÎZÂDE’YE MAKÂMELERDE VEBA ALGISI

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 277 - 308, 30.06.2021

Mehmet Faruk Çifçi

https://doi.org/10.17859/pauifd.913179

Cited By: 1

Öz

Veba, yaşadıkları coğrafya itibariyle Müslümanların sık karşılaştığı bir hastalıktır. Bu yüzden İslâm uleması vebayı farklı yönlerden ele alan birçok eser kaleme almıştır. Bunlardan bazıları makâme tabir edilen tarzda olup vebayı edebî bir dille ve genellikle bir kurgu içinde aktarmaktadır. Bu makalede bahsi geçen yapıtlar bütüncül bir yaklaşımla ele alınmış, ortak noktalar ve müelliflerinin veba algıları tespit edilmeye çalışılmıştır. Öte yandan vebayı konu edinen ilmî risalelerin makâmelerle olan etkileşimleri de incelenmiştir. Bu anlamda mezkûr eserlerden hareketle yüzyıllar öncesinde yaşanan salgın dönemleriyle günümüz arasında bağlantılar kurulmak istenmiştir. Bu çalışmanın dünyanın COVİD-19 ile mücadele ettiği bu süreçte faydalı olacağı ve farklı bakış açıları kazandıracağı düşünülmüştür. Özellikle makâmelerin İslam dünyasında geçmiş dönemde yaşanan veba tecrübelerini resmetmeleri günümüz Müslümanları açısından kayda değer görülmüştür. Çalışmada, ’Îdîzâde’nin Ayasofya makâmesi üzerinde özellikle durulmuştur. Çünkü anadili Türkçe olan bir Osmanlı âliminin Arap edebiyatının zirve isimlerinden olan Harîrî’ye öykünmesi kanaatimizce kıymetlidir. Ayrıca bu makâme diğerlerinden farklı olarak klasik tarzı yansıtması ve 18. Yüzyıl başlarında İstanbul’daki veba algısına ve İstanbul hayatına ışık tutması yönüyle sağlık, ilim ve kültür tarihimiz açısından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

MAKAME, VEBA, COVİD-19, 'Îdîzâde, Ayasofya Makamesi

Kaynakça

• Âkifzâde, el-Âmâsî Abdurrahman Efendi. el-Mecmû’ fi’l-meşhûd ve’l-mesmû‘. Çorum: Çorum İl Halk Kütüphanesi, 27011.
• Âşık, Nevzat. “el-Hemezâni ve Makâmâtı”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1 (1993), 67-96.
• Ahmad Ali el-Yusuf. “Fennü’l-makâme Nemûzecen, (el-Makâmetü’d-dürriyye fi’l-vebâ)”. I. Uluslararası Arap Edebiyatında Salgın E-Sempozyumu “Salgın Edebiyatı”. ed. Yakup Göçemen. 225-241. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Matbaası, Aralık 2020.
• Ayyıldız, Erol. “Makâme”, Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/417-419. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Bayer, İsmail. "Gramer Kurallarının Hayat Anlayışına Yansıtılması: ez-Zemahşerî’nin Nahiv Makâmesi Örneği". Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (Aralık 2013), 211-226.
• Bayram, Sadi. Merzifon – Amasya Kültür Tarihinde ‘Îdî-zâdeler-Hacıbayramoğulları. Ankara: Önder Matbaacılık, 2018.
• Bistâmi, Abdurrahman. Vasfu’d-devâ fî keşfi âfâti’l-vebâ. thk. Abdulhamid Salih Hamdân. Paris: Dârü’l-Elifbâ, 1988.
• Bursalı Mehmed Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. haz. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, 3 Cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, ts..
• Cebertî, Abdurrahmân b. Hasan. ´Acâibu'l-âsâr fi't-terâcim ve'l-ahbâr. thk. Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1997.
• Cemâlüddîn b. Yûsuf b. Abdulhâdî. Fünûnü’l-münûn fi’l-vebâî ve’t-tâûn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, 3591, 1b-115b. https://www.alukah.net/manu/files/manuscript_9707/fanuna-almanun.pdf.
• Challar, Abdulrahman. “İbnu’l-Verdi’nin Şiirinde Taun Yankısı”, I. Uluslararası Arap Edebiyatında Salgın E-Sempozyumu “Salgın Edebiyatı”. ed. Yakup Göçemen. 202-216. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Matbaası, Aralık 2020.
• Çetinel, Hasan – Mahmoud Ramy, “Arap Edebiyatında Eğitici Bir Edebî Tür Olarak Makâme ve İbnü’l Verdî’den Salgın Dönemlerine Ait Bir Örnek”, UMDE Dini Tetkikler Dergisi, 3/1 (Temmuz 2020), 47-83.
• Dayf, Şevki. el-Makâme. Mısır: Dârü’l-Ma’ârif, 3. Basım, 1973.
• Dîvânu İbni’l-Verdî. thk. Abdülhamid el-Hindâvî. Kâhire: Dâru’l-âfâk el-Ârabiyye, 1427/2006.
• Durmuş, İsmail. “Teşhis”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 40/565-566. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Durmuş, İsmail. “İbn Hâtime”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/32-34. İstanbul: TDV Yayınları,1999.
• Engin, Nihat. Osmanlı Devletinde Kölelik. İstanbul: İFAV, 1998.
• Erdemir, Ayşegül Demirhan. “Dâvûd-i Antâkî”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/26-27. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ergin, Ali Şâkir – Durmuş, İsmail. “İbnü’l-Verdî, Zeynüddin”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 21/ 239-240. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Erkan, Nevzat. “Osmanlı İstanbulu’nda Cenaze ve Defin İşlemleri: H. 1117/M. 1705 Tarihli Sicil Kaydına Göre”. Rumeli İslam Araştırmaları Dergisi 4 (Ekim 2019), 54-64.
• Gülle, Sıtkı. “Arap Edebiyatında Makame ve El-Harîrî'nin Osmanlı Medreselerinde Yüksek Arapça Öğretimi Çerçevesinde Okutulan 'El-Makamat'ı”. Journal of Istanbul University Faculty of Theology, 2 (Nisan 2012), 179-201.
• Yağcı, Zübeyde Güneş - Akkaya, Mustafa. “Üsküdar Bekar Odaları”, researchgate.net. Erişim 14 Aralık 2020. https://www.researchgate.net/publication/321997338_Uskudar_Bekar_Odalari_Ve
• Hamdan b. Osman el-Cezâirî. İthâfu’l-munsifîn ve’l-üdebâ. İstanbul: b.y., 1252.
• Harman, Ömer Faruk. “Lokman”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/205-206. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• İbn el-Beylûnî, Muhammed b. Fethullah. Hulâsatu mâ yuhassılü aleyhi’s-sâûn fî edviyeti defi’l-vebâî ve’t-tâûn. Riyad: Mektebetü Câmiati Melik Suûd, Kısmü’l-mahtûtât, 1662/4, 5605, 1b-26a.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. Risâletün fîmâ zabeta ehlü’n-nakl fî haberi’l-fadl fî hakki’t-tâûni ve’l-vebâ (Risâle fi’t-ta‘n ve’t-tâ‘ûn). Riyad: Mektebetü Câmiati Melik Suûd, Kısmü’l-mahtûtât, 4/217, 5935, 1b-5b. https://makhtota.ksu.edu.sa/Images/Makhtotah%205935/DSC00005.JPG
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd el-Kurtubî. el-Beyân ve’t-tahsîl ve’ş-şerhu ve’t-tevcîhü ve’t-ta‘lîl fi’l-mesâili’l-müstahrace. thk. Muhammed el-Arâyişi - Ahmed el-Hâbâbî. 20 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1408/1988.
• İbn Sînâ, Ebû Ali el-Huseyn b. Ali. el-Kânûn fi’t-tıb. thk. Muhammed Ali ed-Dannâvî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1420/1999.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. "Endülüs Menşeli Bazı Bilim Adamlarının Osmanlı Bilimine Katkıları". Belleten 58 (1994), 565-605.
• ´Îdîzâde, Mustafa Âkif. Makâmât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Aşir Efendi, 421, 49b-79b.
• İdrîs b. Hüsâmüddîn el-Bitlisî. Risâletü’l-ibâ ʿan mevâḳıʿi’l-vebâ. Riyad: Mektebetü Melik Abdülaziz el-Âmme, Kısmü’l-mahtûtât, 513, 1b-28b.
• İlyas el-Yehûdî b. İbrâhim el-İsbânî. Micennetü’t-tâ’ûn ve’l-vebâ. Erişim 24 Kasım 2020. https://archive.org/details/mijnna.al.taeoun/page/n3/mode/2up
• İpek, Muhammet Selim. “Arap Edebiyatında Makâme Sanatı”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar 10/51 (Ağustos 2017), 109-118. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2017.1747
• Jarrar, Salah. “Kırâatün fî makâmeti’l-vebâ li Ebî Ali Ömer ez-Zeccâl el-Mâlikî (v. ba’de 844 h.)”. I. Uluslararası Arap Edebiyatında Salgın E-Sempozyumu “Salgın Edebiyatı”. ed. Yakup Göçemen. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Matbaası, Aralık 2020.
• Kahya, Esin. “İbnü’n-Nefîs”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/173-176. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Kızılcık, Abdullah. “İbn Verdî (749/1349) Ve Tâun Kasidesi”. I. Uluslararası Arap Edebiyatında Salgın E-Sempozyumu “Salgın Edebiyatı”. ed. Yakup Göçemen. 1-6. Kilis: Kilis 7 Aralık Üniversitesi Matbaası, Aralık 2020.
• Şerhu Makâmâti Celâlüddîn es-Süyûtî. thk. Semîr Mahmûd ed-Derûbî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r Risâle, 1409/1989.
• Makâmâtu Bedîʿi’z-zemân el-Hemezânî Ebi’l-Fadl Ahmed b. el-Huseyn b. Yahyâ, nşr. Muhammed Abdûh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 3. Basım, 2005/1426. Makkarî, Şihâbüddin Ahmed b. Muhammed et-Tilimsânî. Ezhâru’r-riyâz fî ahbâri İyâz. thk. Mustafa es-Sekkâ vd. 5 Cilt. Kâhire: Matbaatu Lecneti’t-Te’lîf ve’t-Terceme, 1358/1939.
• Meydânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Muhammed en-Neysâbûrî. Mecmaü’l-emsâl. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Maʿrife, ts.
• Mirzâzâde Mehmed Sâlim Efendi. Tezkiretü’ş-şuarâ. haz. Adnan İnce. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018. https://ekitap.ktb.gov.tr/TR-203805/mirza-zade-mehmed-salim-tezkiretu39s-su39ara.html
• Muhammed Hamza Muhammed Salah. el-Kevârisü’t-tabîiyye fî bilâdi’ş-Şâm ve Mısır (h. 491-923/ m. 1097-1517). Gazze: Câmiatü’l-İslâmiyye, Külliyyetü’l-Âdâb, Kısmü’t-Târîh ve’l-Âsâr, Yüksek Lisans Tezi, 1430/2009, 44,45.
• Karaca, Ahmet Cevdet.. Arap Edebiyatında Makâme ve Bazı Makâmât Örnekleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Kemalpaşazâde. Risâle fî Havâsi Defʿi’l-vebâ. Ankara: Milli Kütüphane, Milli Kütüphane Yazmalar Koleksiyonu, 5313/14, 65b-69a.
• Kurt, İsmail. “Bezlü’l-mâʿûn fî fadli’t-tâʿûn Adlı Eser Çerçevesinde Veba Hastalığı”. Akademik-Us 4/1 (Temmuz 2020), 103-114.
• Mâcide Mahlûf. “Mısır fi’l-Edebi’l-Osmânî”. misir.kultur.net. Erişim 7 Mayıs 2020. http://www.misirkultur.net/ar/article.php?id_article=15
• Mer‘î b. Yûsuf el-Hanbelî. Tahkîku’z-zunûn bi ahbâri’t-tâûn. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı, O.E. 736, 1b-28b.
• Öntürk, Tolga – Tunçadam, Özcan. “Amasyalı ‘Idî-Zâde Akif Mustafa Ve Divanı”. Hikmet-akademik edebiyat dergisi 12 (Nisan 2020), 260-281. https://doi.org/10.28981/hikmet.683811
• Özcan, Abdulkadir. “Şehid Ali Paşa”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38/433-434. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Özdemir, Mehmet. “Elhamra Sarayı”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/29-31. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Panzac, Daniel. Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850). çev. Serap Yılmaz. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1997.
• Râid Abdurrahîm.”Risâletü’n-nebâ ’ani’l-vebâ li Zeynüddîn İbnü’l-Verdî (öl. 749 h.) Dirâseten Nakdiyyeten”. Mecelletü Câmiatü’n-Necâh li’l-Ebhâs (el-’Ulûm el-İnsâniyye) 24/5 (2010), 1495-1530.
• Nayâb Râşid - Cümâne İbrahim Dâud. “Haddü’l-fenni’l-makâmî el-Endelüsî ve ʾanâsıru’s-serdi fîhî. Mecelletü Câmiʾati Tişrîn li’l-Buhûs ve’d-Dirâse el-ʾİlmiyye. 37/2 (2015), 243-259.
• Süyûtî, Celâleddîn Abdurahmân b. Ebî Bekr. Mâ ravâhu’l-vâûn fî ahbâri’t-tâûn. Balıkesir: Balıkesir İl Halk Kütüphanesi, 1171/1, 1b-17b.
• Taşköprîzâde, İsâmüddin Ahmed b. Mustafa. Risâletü’ş-şifâ li edvâi’l-vebâ. Kahire: Matbaatü’l-Vehbiyye, 1292.
• Turna, Nalan. “İstanbul’un Veba İle İmtihanı: 1811-1812 Veba Salgını Bağlamında Toplum Ve Ekonomi”. Studies of the Ottoman Domain 1/1 (Ağustos 2011), 1-36.
• Varlık, Nükhet.” Tâun”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/175-177. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Varlık, Nükhet. Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba 1347-1600. çev. Hazal Yalın. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Yiğit, İsmâil. “Nasrîler”. Türkiye Diyânet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/420-424. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yûsuf Nûr ’Avad, Fennü’l-Makâmat beyne’l-meşrık ve’l-mağrib. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1979.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ el-Huseynî. Tâcu’l-’ʾarûs. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatu Hukûmeti Kuveyt, ts.
• Zebîdî, Ebü’l-‘Abbâs Ahmed. et-Tecrîdü’s-sarîh li ehâdîsi’l-Câmi’i’s-sahîh Muhtasaru Sahîhi’l-Buhârî, thk. ‘İmâd ‘Âmir. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2005/1425.