The Reflectıons of The Prıncıple of Consıstency ın Ijtıhad on Furu Fıqh (The Example of Al-Hıdaya ın The Framework of Kıtabu'l-Buyu)

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 733 - 761, 30.12.2021

İbrahim Tufekçi

https://doi.org/10.17859/pauifd.1004501

Öz

The Reflectıons of The Prıncıple of Consıstency ın Ijtıhad on Furu Fıqh
(The Example of Al-Hıdaya ın The Framework of Kıtabu'l-Buyu)
Abstract
After the death of the Prophet, there was only one way for the Companions to solve the
new religious-practical problems they faced. This way was to reach conclusions by
understanding and interpreting the Qur'an and Sunnah, in other words, ijtihad.
Undoubtedly, not all of the Companions were competent in ijtihad. Those who had the
ability and knowledge to make ijtihad filled the gap in this matter and solved the
religious-legal problems of their own time. The situation of ijtihad in the time of the
Prophet, its later development, its conditions, and the debates on whether the door of
ijtihad was closed after a certain period of time are among the topics that have been
discussed in methodology books for a long time.
One of the points that should be emphasized regarding ijtihad is that it is not a random
activity, on the contrary, it is an act of reasoning that is consistent within itself. For this
reason, mujtahids have always been aware of this issue in their ijtihad activities. As a
natural consequence of this, they acted with the idea of giving an account of what they
did on the one hand, and holding accountable for the ijtihads made by others on the
other. In other words, they have always kept in mind the principle of consistency in
ijtihad and have always carried out their ijtihads in line with this principle.
In this article, we wanted to see the reflections of the efforts of consistency in ijtihad on
fiqh, leaving it to fiqh methodology to explain the theoretical basis of ijtihad and to lay
down rules and theories on how to control its consistency. In fact, it is possible to see
the efforts of the mujtahids to be consistent while explaining the shar'i-amal issues in
the works of all madhhabs on furu-i fiqh. However, in order not to exceed the article
size of the study, we have chosen Mergînânî's (d.593/1197) al-Hidaye work and its
commentaries, in which the theory and practice of fiqh are combined, the judgments
are discussed based on a sound logic and its sources, and choices are made between
them. When we scan the book from the beginning to the end for this purpose, we have
limited our study to the Kitâbu'l-buyû section, as we will encounter material that will
exceed the size of an article many times over.
Keywords: Islamic law, Ijtihad, Consistency in Ijtihad, Hanafi school, al-Hidaya.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, Ijtihad, Consistency in Ijtihad, Hanafi school, al-Hidaya.

İÇTİHATTA TUTARLILIK PRENSİBİNİN FÜRÛ-I FIKHA YANSIMALARI (KİTÂBÜ’L BÜYÛ EKSENİNDE el-HİDÂYE ÖRNEĞİ)

Öz

Öz: Hz. Peygamber’in vefatının ardından sahabilerin karşılaştıkları yeni şer‘î-amelî sorunların çözümü için önlerinde tek yol bulunuyordu. Bu yol, -ilahi vahyin kesilmesi nedeniyle- Kur’an’ı ve Sünneti anlama ve yorumlama suretiyle sonuçlara ulaşmak, bir başka ifadeyle içtihat etmekti.
Kuşkusuz sahabenin tümü, içtihada ehil kimseler değildi. İçtihat yapabilecek yeteneği ve bilgi birikimi olanlar bu konudaki boşluğu doldurarak kendi dönemlerindeki dinî- hukukî sorunları çözdüler. İçtihadın Hz. Peygamber’in dönemindeki durumu, daha sonraki gelişimi, şartları, içtihat kapısının belli bir dönemden sonra kapanıp kapanmadığı yolundaki tartışmalar, usûl kitaplarında öteden beri ele alınan konulardandır.
İçtihatla ilgili olarak üzerinde önemle durulması gereken noktalardan biri de onun rastgele yapılan bir faaliyet olmayıp, tam aksine kendi içinde tutarlı bir akıl yürütme eylemi olduğudur. Bu nedenledir ki müçtehitler, yaptıkları içtihat faaliyetlerinde bu hususun hep bilincinde olmuşlar, bunun doğal bir sonucu olarak da bir yandan yaptıklarının hesabını verme bir yandan da başkaları tarafından yapılmış içtihatlara hesap sorma düşüncesiyle hareket etmişler, bir başka ifadeyle içtihatta tutarlılık prensibini akıllarından hiç çıkarmamışlar ve içtihatlarını hep bu prensip doğrultusunda gerçekleştirmişlerdir.
İctihat faaliyetinin teorik dayanağını açıklamayı, kendi içindeki tutarlılığının nasıl kontrol edilebileceğine dair kural ve teoriler koymayı fıkıh usulüne bırakarak bu makalede içtihatta tutarlılık çabalarının füru-ı fıkha yansımalarını görmek istedik. Esasen bütün mezheplerin fürû-ı fıkha dair eserlerinde şer‘î-amelî meseleler açıklanırken müçtehitlerin tutarlı olma çabalarını görmek mümkündür. Ancak çalışmanın makale boyutunu aşmaması için konumuzla ilgili olarak fıkhın teorisiyle pratiğinin birleştirildiği, sağlam bir mantığa ve kaynaklarına dayanılarak hükümlerin tartışıldığı, aralarında tercihlerin yapıldığı Mergînânî’nin (ö.593/1197) el-Hidâye isimli eserini ve şerhlerini seçtik. Kitabı bu amaçla baştan sona taradığımızda karşımıza bir makalenin boyutunu kat kat aşacak bir malzeme çıkacağından, çalışmamızı Kitâbu’l-büyû bölümüyle sınırladık.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, İctihad, İctihadda tutarlılık, Hanefî mezhebi, el-Hidâye.

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Şuayb Arnaud, Şakir Mürşid. 6 Cilt, Beyrut: Müessesetü’r-risâle. 1421/ 2001.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “Nehiy”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 544-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Asım Cüneyd Köksal- İbrahim Kâfi Dönmez. “Usûl-i Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42: 201-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Bâbertî, Ekmelüddîn Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed er-Rûmî el-Mısrî. el-İnâye Şerhu’l-hidâye. (Şerhu Fethi’l-kadîr kenarında) 10 Cilt, Lübnan: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-arabî, ts.
• Bardakoğlu, Ali. “Hanefî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 21- 27. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bedir, Mürteza. “Kur’an ve Sünnet Söylemi, Fıkıh Usûlü ve İçtihat: Modern Nassçılığın Doğuşuna İlişkin Bir İzah Denemesi”. Modernleşme Protestanlaşma Selefileşme: Modern İslam Düşüncesinde Nassın Araçsallaştırılması. Nşr. Mürteza Bedir, Necmettin Kızılkaya, Merve Özaykal. 19- 60. İstanbul: İsar Yayınları, 2019.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail el. el-Câmiu’s-sahîh. nşr. Şaban Kurt, 8 Cilt. İstanbul: Çağrı yayınları- Dâru Sahnûn, 2. Basım, 1413/1992.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. Fıkıh Usûlü İncelemeleri. 2. Basım. Ankara: İSAM Yayınları, 2018.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21: 417-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebî Dâvûd. nşr. Şaban Kurt, 5 Cilt. İstanbul: Çağrı yayınları- Dâru Sahnûn, 2. Basım, 1413/1992.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. 5. Basım. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015. Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Mustasfâ. b.y.: Dâru’l-kütibi’l-ilmiyye, 1413/1993.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. en-Nihâye fî ğarîbi’l-hadîs ve’l-eser. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, 1399/ 1979.