Esbâb-I Nüzûlü Tespit Konusunda Tefsir Kaynaklarında Karşılaşılan Problemler

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 467 - 488, 31.12.2024

Mustafa Oktay Gamga

https://doi.org/10.17859/pauifd.1537891

Öz

Bu çalışma esbâb-ı nüzûlü tespit konusunda usûl kaynaklarında belirtilen kurallarla uyuşmayan problemli durumları ve literatürde tespit edilen hatalı uygulamaları kapsamaktadır. Usûl âlimleri nüzûl sebepleriyle ilgili rivâyetlerin sıhhatini tespit konusunda âyetlerin doğru anlamlandırılabilmesi için mümkün mertebe genel geçer kriterlerin tespitine çalışmışlardır. Bunun için de rivâyetlerde geçen ibare odaklı bazı usûl kâideleri belirlenmiştir. Ancak bu kuralların tefsir literatüründe birebir geçerliliğinin olmadığını, müfessirlerin çoğu zaman rivâyetlerde nüzûl sebebine esas teşkil eden ifadeyi tefsir, tefsire işaret eden ifadeyi kesin sebep olarak değerlendirdiklerini müşahade ettik. Muhaddislerin hadislerin sıhhati için aradıkları genel şartlar esbâb-ı nüzûl rivâyetlerinde de gerekli sayılmıştır. Ancak bir âyetin nüzûl sebebi olarak literatürde çok fazla rivâyetin nakledilmiş olması içinden çıkılması zor problemleri beraberinde getirmektedir. Ancak âyetin nüzûl vasatında gerçekleşen vâkıayla uyumlu rivâyetin tespiti ve âyetin doğru anlamlandırılabilmesi için bu problemin çözümü de büyük önem taşımaktadır. Zayıf değerde pek çok rivâyetin aslında âyetin siyâk ve sibâkıyla oldukça uyumlu olduğu ama daha sahih olan rivâyetin siyâk ve sibâkla uyumlu olmadığı görülmüştür. Bu nedenle esbâb-ı nüzûlü tespitte hadis kriteri yöntemleriyle tefsir rivâyetlerinin eleştiriye tâbi tutularak sonuca ulaşmaya çalışmanın her zaman doğru ve geçerli bir metod olmadığı anlaşılmıştır. Bu çalışma süresince vâkıayla uyumlu esbâb-ı nüzûlün tespiti için genel kabul gören esbâb-ı nüzûl kaynakları yanı sıra hadis, siyer ve tefsir külliyatı dönemlere göre genel olarak taranmış, literatürde usûl kaynaklarında belirtilen kriterlerin uygulanmasında karşılaşılan problemler ve usûle uymayan farklı uygulamalar tespit edilmiştir. Yapılacak olan çalışmalarda tefsir literatüründe karşılaşılan bu problemler göz önünde bulundurularak yol izlemenin, kanaat oluşturmada etkili olacağı ve daha isabetli sonuçlara ulaştıracağı önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Hadîs, Rivâyet, Esbâb-ı nüzûl, Sîret.

Etik Beyan

Bu makalenin hazırlanmasında kaynağını belirtmeden herhangi bir bilgi alıntısı yapmadığımı beyan ederim.

Teşekkür

Makalenin hazırlanmasında bilgilerinden istifade ettiğim kadim tefsir ulemasına ve akademik camiadaki arkadaşlara şükran duygularımı sunarım.

Kaynakça

• Ağbal, Davut. “Kur’ân’ın Üç Aşamalı İndirilişi”. AUİD, 6/10. 2018.
• Arpaguş, Hatice. “Haşvî Temâyülün İzdüşümü: Mukatil b. Süleyman Örneği”. MÜİFD. 43, 2012.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd. Me‘âlimü’t-tenzîl, thk. Muhammed Abdusselâm vd., Riyâd: Dâru Taybe, 1991.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l-Buhârî el-Câmiu’l-müsned, thk. Merkezü’l-Buhûsi ve Takniyeti’l-Ma‘lûmât. Beyrut: Darü’t-Te’sîl, 2012.
• Cassâs, Ebûbekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur’ân, thk. Muhammed es-Sâdık Gamhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1992.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsîr Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 1989.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mukâtil b. Süleyman ve Eserleri”, AÜİFD. Ankara: 1973.
• Cürcânî, Abdulkâhir. Dürcü’d-dürer fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm, thk. Tal’at Ferhat - Muhammed Edîb Şekûr. Amman: Dârü’l-Fikr, 2009.
• Çakın, Kamil. “Buhârî’nin Mürcie ile İman Konusunda Tartışması”, AÜİFD. Ankara: 1992.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’an-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. nşr. Mürşid Çantay. İstanbul: Elif Ofset, 1990.
• Demirci, Muhsin. “Esbâb-ı Nüzûl”, TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş‛as es-Sicistânî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Abdulaziz el-Hâlidî. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf. Bahru’l-Muhît. thk. Âdil Ahmed el-Mevhûd vd., Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Efendioğlu, Mehmet. “Tedvin”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: 2011.
• İbn Atıyye, el-Endelûsî. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-Azîz. thk. Abdullâh b. İbrâhîm el-Ensarî vd. Katar: Dârü’l-Hayr, 2007.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Ebî Hâtim. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‛Azîm. thk. Abdullah b. Ahmed b. Ali el-Gâmidî. Dammâm/S. Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1986.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh. Tefsîru’l-Kur’âni’l-‛Azîz, thk. Ebû Abdillâh Hüseyn b. Ukkâşe. Kâhire: el-Fârûku’l-Hadîse, 2002.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâluddîn Abdulmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Ömer Abdusselâm Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâduddîn İsmâil. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. thk. Mustafa es-Seyyid Muhammed vd. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. thk. Züheyr Şâviş. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1984.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zarzur. Dimaşk: y.y., 1972.
• Kattân, Mennâ‘ Halil, Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. Mısır: Mektebetü Vehb, 1995.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Câmi‘ li ahkâmi’l-Kur’ân, thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 2006.
• Kutub, Seyyid. fî Zılâli’l-Kur’ân. Mısır: Dârü’ş-Şurûk, 2003.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. en-Nüketu ve’l-uyûn, thk. es-Seyyid b. Abdilmaksûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Mukâtil b. Süleyman, Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud Şahâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2002.
• Müslim, Ebü’l Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim el-Müsnedü’s-Sahîh. thk. Merkezü’l-Buhûs. Beyrut: Darü’t-Te’sîl, 2014.
• Müzeynî, Halid b. Süleyman. el-Muharrer fî esbâbi nüzûli’l-Kur’ân. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 2006.
• Özgel, İshak. “Kur’ân’ın Üç Aşamalı Nüzûlü Anlayışının Lügavî Temelleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Arayışlar-İnsan Bilimleri Araştırmaları. 3/5 (2001).
• Öztürk, Mustafa. İlâhî Hitâbın Tefsîri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Sa‘lebî, Ebû İshâk Ahmd b. Muhammed b. İbrâhim. el-Keşf ve’l-beyân an Tefsîri’l-Kur’ân, thk. Halid b. Avn el-Fezzî. Cidde: Dârü’t-Tefsîr, 2015.
• Salih, Subhi. Mebâhis fî ulûmi’l-Kur’ân. İstanbul: Dersaadet, ts.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys Nasr b. Muhammed. Tefsîrü’s-Semerkandî/Bahru’l-Ulûm. thk. Ali Muhammed Muavviz vd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serinsu, Ahmet Nedim. Kur’ân ve Bağlam. İstanbul: Şule Yay., 2008.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahman b. Abdullah, er-Ravzü’l-ünüf (es-Sîretu’n-Nebeviyye ile birlikte). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Ed-Dürru’l-mensûr fî tefsîri’l-me’sûr. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Kahire: Merkezu Hicr, 2003.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân, thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrâhim. Mekke: y.y., ts.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Lübâbü’n-nükûl fî esbâbi’n-nüzûl. thk. Abdurrezzâk el-Mehdî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2006.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Câmiü’t-Tirmizî, nşr. Sâlih b. Abdilazîz Âlü’ş-Şeyh. Riyad: Dârüsselâm, 2000.
• Tozluyurt, Mehmet. “Mukâtil b. Süleyman’ın Zeydî ve Mürciî Oluşu Meselesi”. BOZİFDER 14, 2018.
• Türcan, Saliha. Rivayet Tefsiri Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: TDV Yay., 2021.
• Türker, Ömer “Mukâtil b. Süleyman”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vasît fî tefsîri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Âdil Ahmed Abdulmersûd vd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-azîz. thk. Safvân Adnân Dâvûdî. Beyrut: Dârü’ş-Şâmiyye, 1995.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. Esbâbu nüzûli’l-Kur’ân. thk. Kemâl Besyûnî Zağlûl. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. İstanbul: Eser Neşriyat, 1979.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer. Tefsîrü’l-Keşşâf, thk. Halîl Me’mûn Şîhâ. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, 2009.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân, thk. Ebü’l-Fadl ed-Dimyâtî. Kâhire: Dârü’l-Hadis, 2006.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazim. Menâhilu’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân, thk. Fevvâz Ahmed Zümerli. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Gazâlî, 1995.