Kur’ân’da Fâdıl-Mefdûl Olgusunun Epistemik Değerinin Analiz ve Kritiği

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 756 - 779, 31.12.2024

Zakir Aras

https://doi.org/10.17859/pauifd.1538450

Öz

En erken dönemden itibaren Kur’ân ilimleri arasında yerini alan tefâdül olgusu, kaynağını başta Kur’ân’dan sonra da hadis merviyyâtından almaktadır. Hayrun min, faddalnâ, e’zam, ehsen, efdal gibi birtakım kullanımlardan kaynaklı bir terminoloji dili oluşmuştur. Bu olguyu tartışan âlimlerin başında Gazzâlî (öl. 505/1111) gelmektedir. Gözlemlediğimiz kadarıyla Gazzâlî’den sonra ulemâ arasında konuyu en sistematik ve kapsamlı işleyen ve bu konuyu tüm referanslarını sunduktan sonra kabul eden kişi İbn Teymiyye’dir (öl. 728/1328).
Bu çalışmada tarihsel-eleştirel yöntem, analitik yöntem ve karşılaştırma yöntemleri kullanılmıştır. Sonuç kısmında tefâdül olgusunu reddedenlerin ileri sürdüğü argümanların temelinde, bu olgunun kabul edilmesinin Kur’ân’ın parçacı bir şekilde okunmasına yol açabileceği ve olguyu kabul eden grupta Mutezile ekolünün bulunmasının bir sonucu olarak Kur’ân’ın mahlûk olduğu düşüncesine yol açabileceği endişesi bulunmaktadır. Bu argümanlar epistemik açıdan da doğru değildir, çünkü birtakım a priori bilgiler üzerinden hareket etmektedir. Ayrıca Kur’ân’da tefâdülün vuku bulduğu yaklaşımı; sevap ve mükâfat yaklaşım, makâsıdî/gaî yaklaşım ve son olarak retorik yaklaşım şeklinde sınıflandırmak mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Kur’ân, Epistemik Değer, Tefâdül Olgusu.

Kaynakça

• Abduh, Muhammed. el-A‘mâlü’l-kâmile. thk. Muhammed ‘İmâra. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’ş-şurûk, 1993.
• Ahmed Efendi, Taşköprizâde. Miftâḥu’s-saʿâde ve miṣbâḥu’s-siyâde fî mevżûʿâti’l-ʿulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1985.
• Altuntaş, Halil; Şahin, Muzaffer. Kur’ân-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Aras, Zakir. “Ebu’l-Ḥasen ibn ʻAbdirraḥmān İbn Muḥammed al-Haṭīb aş-Şirbīnī aş-Şāfiʻī’nin Fetḥu’r-Raḥīmi’r-Raḥmān fī tefsīri Āyeti “inne Allāhe yaʼmuru bi’l-ʻadli ve’l-İḥsān” adlı kitabı: İnceleme ve Tahkik’”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 27/2 (2023), 619-639. https://doi.org/10.18505/cuid.1321973
• Ateş, Süleyman. Kur’an-ı Kerim Meali. Ankara: Yüksel Matbaası, 1974.
• Aydın, İsmail. “Kur’ân’da Efdaliyyet Meselesi”. Marife 11/3 (2011), 45-54.
• Ayyıldız, Mahmut. “İlâhî Kelamın Mahiyeti ve Epistemolojisi Açısından Kur’an’da Efdaliyet/Tefâdul Meselesi”. darulfunun ilahiyat 0/0 (2023), 1-23.
• Beġavî, Ebû Muḥammed el-Ḥüseyn b. Mes ‘ûd el-. Meʻâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Kurʼân. thk. Muḥammed ʻAbdullâhen-Nimr ve-âharûn. 8 Cilt. Riyad: Dâru ṭaybe, 1997.
• Beyzâvî, Nâsıruddîn Ebû Saîd ʻAbdullâh b. Ömer b. el-. Envârü’t-tenzîl ve-esrârü’-teʼvîl. thk. Muḥammed ʻAbdurraḥmân al-Marʻaşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâiʼt-Turâsi’l-ʻArabî, 1418.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’ân-ı Kerim’in Türkçe Meal-i Alîsi ve Tefsiri. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1964.
• Buhârî, Muḥammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-Ṣaḥîḥ. thk. Muḥammed Zuhayr b. Nâṣir al-Nâṣir. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Ṭavkü’n- necâh, ts.
• Cerrâî, Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Zeyd b. Ebî Bekr el-Hasenî el-. Şerhu muhtesarı usûli’l-fıkh. thk. Abdülazîz Muhammed îsa Muhammed Mezâhim el-Kıyâdî. 3 Cilt. Kuveyt: Letâifü’n-Neşr, 2012.
• Çantay, Hasan Basri. Kur’ân-ı Hakîm ve Meâl-i Kerîm. İstanbul, 1990.
• Demir, Zakir. “İslâm Düşüncesinde Âyet Ile Tehaddî Yaklaşımı ve Bunun Tahlîli”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/48 (2023), 529-555. https://doi.org/10.17335/sakaifd.1348509.
• Endelüsî, İbn Atıyye el-. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid el. Cevâhirü’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Reşîd Rızâ. Beyrut: Dârü ihyâi’l-ulûm, 1986.
• Halebî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Yûsuf b. İbrâhîm (Abdiddâim) el-. ed-Dürrü’l-maṣûn fî ʿulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-kalem, 1986.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm el-. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. thk. Abdusselam Muhammed Ali Şahin. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin. Tefsîrü’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. İbrâhîm el-Vehbî. 3 Cilt. Beyrut: Daru İbn Hazm, 1996.
• İbn Ebî Zemenîn. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-‘Azîz. thk. Ebû Abdillâh Huseyn b. ‘Ukkâşe, Muhammed b. Mustafa el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûk el-hadîse li’t-tabâ‘ati ve’n-neşr, 2002.
• İbn Hibbân. el-İḥsân fî taḳrîbi Ṣaḥîḥi İbn Ḥibbân. thk. Şu’ayb el-Arnâvûtî. 16 Cilt. Beyrut: Müʼessesetü’r-risâle, 1988.
• İbn Kesîr. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Âzîm. thk. Muhammed Hüseyin Şemsüddîn. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1419.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn. Mukadimetü fî usuli’t-tefsîr. Beyrut: Dârü mektebeti’l-hayât, 1980.
• İbn Teymiyye, Takiyüddîn. Mecmûʿu’l-fetâvâ. thk. Abdurrahmân b. Muhammed b. Kâsım. 35 Cilt. Medine: Mecmeu’l-melik fehd, 1995.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’s-Seâdât. Câmiu’l-usûl fî ehâdîsi’r-resûl. thk. Abdülkādir el-Arnaût. 12 Cilt. Dımeşk: Mektebetü dâri’l-beyân, ts.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Kur’an-ı Kerim Çevirisi. İstanbul, 1926.
• Kanarya, Bayram. “Sûre ve Ayetler Arasında ‘Tefâdul’ Meselesiyle İlgili Yaklaşımların Kritiği”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi VIII/15 (2016), 197-216.
• Karaman, Hayrettin vd. Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017. Kurṭubî, Ebû ʻAbdullâh Muḥammed b. Aḥmed el-. el-Câmiʻ li-aḥkâmi’ l-Kurʼân. thk. Aḥmed el-berdunî-ibrâhim Atfîş. 20 Cilt. Kahire: Dâr’ül-Kutubi’l-Mısrîyye, 1964.
• Makdisî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Müflih b. Muhammed el-. Kitâbü’l-Fürûʿ. thk. Abdullâh Abdülmuhsin et-Türkî. 12 Cilt. Beyrut, 2003.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî es-Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdürrahim el-. en-Nüket ve’l-ʿuyûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, ts.
• Mekkî, Ebû Tâlib el-. Ḳūtü’l-ḳulûb fî muʿâmeleti’l-maḥbûb ve vaṣfi ṭarîḳı’l-mürîd ilâ maḳāmi’t-tevḥîd. thk. Asım ibrâhîm el-Keyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
• Mekkî, İbn‘Akîle el-. ez-Ziyâde ve’l-ihsân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 10 Cilt. Şârika: Merkezü’l-buhûsi ve’d- dirâsât, 2006.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed el-. et-Taḥbîr şerḥu’t-Taḥrîr fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdurrahman b. Abdullah el-Cibrîn, İvaz b. Muhammed el-Karanî ve Ahmed b. Muhammed b. Sâlih es-Serrâh. 8 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 2000.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü ihyai’t-turâsi’l-arabî, ts.
• Nesefî, Berekât ʻAbdullâh b. Aḥmed b. Maḥmûd Ḥâfizüddîn. Medâriku’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl, thk. Yûsuf Alî Budayvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâr’ül-Kelimi’t-Ṭayyib, 1998.
• Nîsâbûrî, Hâkim en-. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• Nîsâbûrî, Nizâmüddîn Hasen b. Muhammed b. Hüseyn el-A’rec en-. Ġarâʾibü’l-Ḳurʾân ve reġāʾibü’l-furḳān. thk. Zekeriya Umeyrât. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1416.
• Râzî, Fahruddîn er-. Mefâtîḥ’ul- ġayb’. Beyrut: Dâru iḥyâi’t-Turâsi’l-ʻArabî, 1420.
• Seâlibî, Ebû Mansûr es-. el-Îcâz ve’l-iʿcâz, Kahire. Kahire: Mektebetü’l-Kur’ân, ts.
• Seâlibî, Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf es-. el-Cevâhirü’l-ḥisân fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Alî Muavvaz, vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1418.
• Seffârînî, Ebü’l-Avn Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Sâlim es-. Levâmiʿu’l-envâri’l-behiyye ve sevâṭıʿu’l-esrâri’l-es̱eriyye şerḥu’d-Dürreti’l-muḍıyye fî ʿaḳīdeti’l-(ʿaḳdi ehli’l-) fırḳati’l-merżıyye. 2 Cilt. Dımeşk: Müessesetü’l-hakıfîn, 2. Basım, 1982.
• Süyûtî. el-İtḳān fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahîm. 4 Cilt. Beyrut: el-Hey’etü’ l-Mısriyyetü’l- ‘Amme, 1974.
• Şinkîtî, Muhammed Emîn eş-. Eḍvâʾü’l-beyân fî îżâḥi’l-Ḳurʾân bi’l-Ḳurʾân. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1995.
• Taberî, Muḥammed b. Muḥammed b. Cerîr et-. Câmiuʻl-beyân fî teʼvîli’l-Kurʼân. thk. Aḥmed Muḥammed Şâkir. 24 Cilt. Beyrut: Müʼessesetü’r-Risâle, 2000.
• Yazır, Elmalılı Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul, 1935.
• Zemahşerî, Ebu’l-Ḳâsım Maḥmûd b. Ömer b. Aḥmed Cârullâh ez-. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳı ġavâmiżi’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâr’ül-kitâbi’l-ʻarabî, 1407.
• Zerkeşî, Bedreddin ez-. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1957.
• Zuhaylî, Vehbe ez-. et-Tefsîrü’l-münîr. 30 Cilt. Dımeşk: Dârü’l-fikri’l-muâsır, 2. Basım, 1418.