The Narrations Cited For The Purpose Of Advising The Caliph: The Muqaddimah of Abu Yusuf’s Kitab al-Kharaj And The Narrative Method Of The Second Century Of Hijri

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 21 - 61, 30.06.2025

Fatih Bayram

Öz

Our study focuses on the analysis of fifty-two hadiths that Abu Yusuf, one of the imams of the ahl al-ra'y, listed in the introduction/muqaddimah of his Kitab al-Kharaj while giving advice to the caliph Harun al-Rashīd in terms of both the text and the isnad. These narrations are exceptional compared to the author's use of hadith in his other works due to their subject matter and the fact that they are not mentioned for the purpose of deducing a jurisprudential ruling. In its current state, it offers the opportunity to see to what extent it bears the characteristics of second century narrations and to make a comparison. It also enables a small-scale check of the extent to which the narrations mentioned by the author, who is considered acceptable by ahl al-hadith, are known and accepted by hadith scholars when the issue is not fiqh. On the other hand, since Kitab al-Kharaj is a siyasatnama and its muqaddimah is an early example of the nasihatnama genre, and since they were written by the state's qadılqudat, clues are provided about the political conception of the period, how hadiths were used in this context, and how they were understood and interpreted. First, the content of the narrations is introduced and analyzed from the main hadith sources, and then the hadiths listed by the author with his own advice and central concepts are analyzed in relation to each other.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Narrative , Abu Yusuf , Kitab al-Kharaj , Nasihatnama

Halifeye Nasihat Maksadıyla Zikredilen Rivayetler: Ebû Yûsuf’un Kitâbü’l-Harâc Mukaddimesi ve Hicri İkinci Asır Rivayet Üslubu

Öz

İncelememiz ehl-i re’yin imamlarından Ebû Yûsuf’un Kitâbü’l-Harâc adlı eserinin mukaddimesinde halife Hârunürreşîd’e nasihatte bulunurken sıraladığı elli iki hadisin sened ve metin açısından tahliline odaklanmaktadır. Bahis konusu rivayetler konuları ve fıkhi hüküm istinbatı için zikredilmemeleri hasebiyle müellifin diğer eserlerindeki hadis kullanımına nispetle istisnai bir konuma sahiptir. Mevcut haliyle hicri ikinci asır rivayet özelliklerini ne oranda taşıdığını görme ve bir mukayese yapma imkanı sunmaktadır. Ayrıca ehl-i hadis nezdinde makbul görülen müellifin mesele fıkıh olmadığında zikrettiği rivayetlerin hadisçiler tarafından ne oranda bilinip kabul edildiğinin küçük çapta bir kontrolünü de mümkün kılmaktadır. Diğer taraftan Kitâbü’l-Harâc’ın siyasetnâme, mukaddimesinin de nasihatnâme türünün erken dönem örneklerinden olmaları ve devletin kâdılkudâtı tarafından kaleme alınmaları sebebiyle dönemin siyaset telakkisine, bu bağlamda hadislerin nasıl kullanıldığına ve nasıl anlaşılıp yorumlandığına dair ipuçları sunulmaktadır. Öncelikle rivayetlerin muhtevası tanıtılarak temel hadis kaynaklarından tahrici yapılmakta, akabinde ise müellifin kendi nasihatleri ve merkezi kavramları ile sıraladığı hadisler birbirleriyle bağlantılı şekilde tahlil edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Rivayet , Ebû Yûsuf , Kitâbü'l-Harâc , Nasihatnâme

Kaynakça

• Abd b. Humeyd, Ebû Muhammed Abdülhamîd b. Humeyd b. Nasr. el-Münteḫab min Müsnedi ʿAbdi İbn Ḥumeyd. thk. Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî, Mahmûd Muhammed Halîl es-Saʿîdî. Kahire: el-Mektebetü’s-Sünne, 1408/1988.
• Abdürrezzâk, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Muṣannef. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. 12 Cilt. Hindistan - Beyrut: el-Meclisü’l-İlmî - el-Mektebü’l-İslâmî, 1403.
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Siyâsetnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/304-306. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. “Siyasetnâmelerde Din Devlet İlişkisi”. Türkiyat Araştırmaları Dergisi [Selçuk Üniversitesi] 43 (2018), 313-324.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Feżâʾilü’ṣ-ṣaḥâbe. thk. Vasiyyullah b. Muhammed Abbas. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1403/1983.
• Ali b. Ca’d, Ebu’l-Hasen el-Bağdâdi. el-Müsned. thk. Âmir Ahmed Haydar. 1 Cilt. Beyrut: Müessesetü Nâdir, 1410.
• Alkan, Haluk. “İslam Siyasi Düşüncesinde Otorite Kavramı”. İslam Siyaset Düşüncesi. ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak. 109-143. Ankara: İlem Yayınları, 2. Basım., 2022.
• Aydeniz, Hüsnü. “Siyasetnamelerde İfade Özgürlüğü ve Bunun Kapsamı”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXV/2 (2021), 735-755.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed el-. Meğâni’l-Aḫyâr fî Şerḥi Esâmi’r-Ricâl Meʿâni’l-Âs̱âr. thk. Muhammed Hasan Muhammed Hasen İsmâîl. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1427/2006.
• Bağcı, H. Musa. “Kader İnancının Siyasetle İlişkisi ve Bu İlişkinin Hadis Uydurmadaki Rolü”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi II (2000), 105-133.
• Bayram, Fatih. Ebû Yûsuf’un Kitâbu’l-Asâr’ının Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Bayram, Fatih. “Ebû Yûsuf’un Kitâbü’l-Harâc Adlı Eserinin Hadis İlmi Açısından Değerlendirilmesi”. Hicri İkinci Asırda İslami İlimler-3. ed. Hidayet Aydar vd. 199-225. Ankara: İksad Uluslararası Yayınevi, 2022.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali el-. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1424.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-. Şuʿabü’l-îmân. thk. Abdülʿaliyy Abdülhamîd - Muhtar Ahmed en-Nedvi. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâliḳ el-Bezzâr el-Basrî. el-Baḥrü’z-zeḫḫâr. thk. Mahfûzurrahman Zeynullah vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988/2009.
• Bozkurt, Nahide. “Hârûnürreşîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/258-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’t-Te’sîl, 1433/2012.
• Canatan, Kadir. “Siyasetnamelerin Dili Olarak Adalet”. Yetkin Düşünce I/2 (2018), 165-176.
• Cerrah, Lokman. “Siyasetname’de Din-Devlet İlişkisi: İktidarın Kaynağı Bağlamında Bir İnceleme”. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi XXIII (2019), 1995-2011.
• Cündioğlu, Dücane. Daire’ye Dair. İstanbul: Kapı Yayınları, 5. Basım., 2020.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-. Feḍâʾîlu’ṣ-Ṣaḥâbe ve Menâḳibuhum ve Ḳavlu Baʿḍihim fî Baʿḍi Ṣalavâtillâhi ʿaleyhim. thk. Muhammed b. Halîfe er-Rabâh. Suudi Arabistan: Mektebetü’-Gurebâi’l-Eseriyye, 1419/1998.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahman el-Fazl ed-. es-Sünen. thk. Hüseyin Selim Esed. 4 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 1412.
• Dinçer, Ömer. Siyasetnameleri Yeniden Okumak. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım., 2023. Ebû Dâvûd, Suleymân b. el-Eşʿas̱ es-Sicistânî. ez-Zühd. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim, Ebû Bilâl Ganîm. Hilvan: y.y., 1414/1993.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhyiddin Abdülhamid. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Ebû Nuaym, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillah b. İshâk el-İsfahânî. Ḥilyetu’l-Evliyâʾ ve Ṭabaḳâtu’l-Aṣfiyâʾ. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî; Dâru’l-Fikr li’t-Tabâʿati ve’n-Neşri; Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1394/1974.
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-Ḫarâc. thk. Ebû Meryem Muhammed b. Ali el-Cîlânî. Kahire: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, 2013.
• Erul, Bünyamin. “Hicrî II. Asırda Rivayet Üslubu (I) : I. Rivayet Açısından Ma’mer b. Râşid’in (ö. 153) el-Câmi’i”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLIII/1 (2002), 27-61.
• Gözel, Ayşe. “Siyâsetnâmelerdeki Ahlakî Tavrın Dinî Referansları”. II. Uluslararası Din ve İnsan Sempozyumu (UDİS - 2021) “Din, Ahlak ve Hukuk”, 734-746.
• Hâkim, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdillah en-Nîsâbûrî el-. el-Müstedrek ale’s-Sahihayn. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1411.
• Hallaq, Wael b. İslam Hukukuna Giriş. çev. Necmettin Kızılkaya. İstanbul: Pınar Yayınları, 3. Basım., 2019.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Nâfi‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/286-287. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr b. Îsâ el-Kureşî el-. el-Müsned. thk. Hasen Selim Esed ed-Dârânî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’s-Sekâʾ, 1996.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullah b. Adî el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvid. 9 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’l-Ilmiyye, 1418.
• İbn Ebî Âsım, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. ed-Dahhâk b. Mahled eş-Şeybânî. Kitâbü’s-Sünne. thk. Muhammed Nâsıruddin el-Elbânî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1400.
• İbn Ebi’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed b. Ubeyd el-Kureşî el-Bağdâdî. el-Cûʿ. thk. Muhammed Hayr Ramazan Yûsuf. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1417/1997.
• İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Kitâbu’l-Muṣannef fi’l-Eḥâdîs̱ ve’l-ʾÂs̱âr. thk. Kemal Yûsuf el-Hût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Taḳrîbu’t-Tehẕîb. thk. Muhammed Avvâme. Suriye: Dâru’r-Reşîd, 1406/1986.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehẕîbu’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’n-Nizâmiyye, 1326/1908.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Ṣaḥîḥu İbn Ḥibbân. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Dımaşk-Hicaz: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430–2009.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe en-Numeyrî. Târîḫu’l-Medîne. thk. Fehîm Muhammed Şeltût. 4 Cilt. Cidde: y.y., 1399.
• İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Şâkir Zîb Feyyâd. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbnü’l-Aʿrâbî, Ebû Saʿîd b. el-Aʿrâbî Ahmed b. Muhammed el-Basrî. Muʿcemu İbni’l-ʾAʿrâbî. thk. Abdulmuhsin b. İbrâhim b. Ahmed el-Huseynî. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1418/1997.
• İbnü’l-Mübârek, Ebû Abdurrahman Abdullah b. Mubârek b. Vâdıh et-Türkî. ez-Zühd ve’r-Reḳâʾiḳ l’ibni’l-Mubârek ve’z-Zuhd li Nuʿaym b. Ḥammâd. thk. Habîburrahmân el-Aʿzamî. Beyrut: y.y., ts.
• İmam Mâlik, Ebû Abdullâh Mâlik b. Enes b. Mâlik el-Medenî. el-Muvaṭṭaʾ (Rivâyetu’ş-Şeybânî). thk. Abdulvehhâb Abdullatîf. b.y.: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• İmam Malik, Ebû Abdullah Malik b. Enes el-Asbahî. el-Muvatta’. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. 8 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Müessesetü Zâyed b. Sultan, 1425/2004.
• İshâk b. Râhûye, Ebû Ya‘kūb İshâk b. İbrâhîm b. Mahled et-Temîmî el-Hanzalî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Abdülğafûr b. Abdülhakk el-Belûşî. 5 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Îmân, 1412/1991.
• Kavak, Özgür (ed.). Abbasi Veziri Tahir’den Oğlu Abdullah’a Siyasi Nasihatname. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım., 2013.
• Kevserî, Muhammed Zâhid el-. İmam Ebû Yûsuf Hayatı, Eserleri Ve Fıkhî Görüşleri. çev. İsmail Karagözoğlu. İstanbul: Tahkik Yayınları, 2022.
• Kömbe, İlker. “İslam Siyaset Düşüncesinin Bir Kaynağı Olarak Siyasetname-Nasihatname Türünde Siyaset Tasavvuru”. İslam Siyaset Düşüncesi. ed. Lütfi Sunar - Özgür Kavak. 231-269. Ankara: İlem Yayınları, 2. Basım., 2022.
• Kömbe, İlker. “Tarihsel ve Teorik Açıdan Adalet Dairesinin Uzun Formu”. İbn Haldun Çalışmaları Dergisi VI/1 (2021), 13-26.
• Kuzudişli, Bekir. “Bölgelere Göre ‘Men Kezebe ‘Aleyye...’ Hadisinin Rivayet Seyri”. Hadis Tetkikleri Dergisi VI/1 (2008), 71-110.
• Maʿmer b. Râşid, Ebû Urve Maʿmer b. Râşid el-Ezdî. el-Câmiʿ. thk. Habiburrahman el-Aʿzamî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1982.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Ṣaḥîhu Muslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1374/1955.
• Müttakî el-Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân el-Müttakī el-Hindî. Kenzü’l-`Ummâl. thk. Bekrî Hayyânî - Safvet es-Sekâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401/1981.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasen Abdülmünʿîm. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Nesâî, Ebû Abdurrahman Ahmed b. Şuayb en-. es-Sünen. thk. Abdulfettah Ebu Gudde. 9 Cilt. Haleb: Mektebu’l-Matbûâti’l-İslâmiyye, 1406.
• Öğüt, Salim. “Ebû Yûsuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/260-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1994. Önder, Özgür. Yönetimde Adalet ve Saadet Bir Nasihatname Geleneği Olarak Siyasetname. Antalya: Lotus Yayınevi, 2. Basım., 2014.
• Özel, Ahmet. “Mâlik b. Enes”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/506-513. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Pala, İskender. “Nasihatnâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/409-410. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs eş-. Müsnedü’l-İmâm eş-Şâfiʿî. thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. 4 Cilt. Kuveyt: Şirketu Ğarrâs, 1425/2004.
• Taberâni, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed b. Eyyüb et-. el-Muʿcemü’ṣ-ṣaġīr. thk. Muhammed Şekûr Mahmud el-Hâc. 2 Cilt. Beyrut – Amman: el-Mektebü’l-İslami – Dâru Ammâr, 1405.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Tarık b. Ivadullah b. Muhammed, Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb et-. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tayâlisî, Ebû Dâvûd Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd et-. el-Müsned. thk. Muhammed b. Abdülmuhsin et-Türkî. 4 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1419/1999.
• Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa et-. es-Sünen. thk. Beşşar Avvâd Maʿrûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Yahya b. Adem, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Âdem el-Kureşî el-Kûfî. el-Ḫarâc. thk. Ahmed Şâkir. b.y.: el-Matba’atü’s-Selefiyye, 1384/1964.
• Yazar, Nurullah. “Âyet ve Hadislerin Siyasi Kavramların Açıklanmasındaki Önemi: Siyasetnâmelerden Yansımalar”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIII/2 (2019), 891-909.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ossmân ez-. Mîzânu’l-İʿtidâl fî Naḳdi’r-Ricâl. thk. Alî Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Teẕkiratü’l-Ḥuffâẓ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.