The Impact of Citation in the Semantic World of Polysemous Words: A Study on the Concept of "Hikmah"

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 252 - 272, 30.06.2025

İsmail Karahan , Nejdet Gürkan

https://doi.org/10.17859/pauifd.1638596

Öz

In the Arabic language, the process of determining the root and secondary meanings of polysemous words heavily relies on linguistic contexts and examples of istishhād (evidential references) drawn from poetry, prose, the Qur'an, and Hadith texts. Particularly, how a word is used in historical, literary, and cultural contexts serves as a guide in identifying its core meaning. In this study, the concept of "hikmah" will be taken as the focal point to shed light on the etymological and semantic analysis of polysemous words. A word like "hikmah", which possesses deep layers of meaning, plays a key role in understanding its core meaning and its relationship with other semantic layers through its usage in historical and literary texts. Furthermore, using the example of the term "hikmah", this study aims to elucidate how polysemous words in the Arabic language take shape and how the istishhād method contributes to the formation of their semantic range from both linguistic and methodological perspectives.

Anahtar Kelimeler

Istishhad , evidence , root meaning , peripheral meaning , "Hikmah" concept.

ÇOK ANLAMLI (MÜŞTEREK) KELİMELERİN ANLAM DÜNYASINA İSTİŞHÂDIN ETKİSİ: "HİKMET" KAVRAMI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

Arap dilinde, çok anlamlı kelimelerin kök ve yan anlamlarını belirlenmesi sürecinde, dilsel bağlamların ve istişhâd örneklerinin (şiir, nesir, Kur’ân ve hadis metinlerden getirilen örneklerinin) önemi büyüktür. Özellikle, kelimenin tarihî, edebî ve kültürel bağlamlarda nasıl kullanıldığı, odak anlamın tespit edilmesinde yol gösterici olur.
Bu çalışmada, “hikmet” kavramı esas alınarak, çok anlamlı kelimelerin etimolojik ve semantik analizine ışık tutulacaktır. “Hikmet” gibi derin anlam katmanlarına sahip bir kelimenin, tarihî ve edebî metinlerdeki kullanımları, onun odak anlamını ve bu anlamın diğer anlam katmanlarıyla ilişkisini anlamada kilit rol oynar. Bununla beraber “Hikmet” kavramı örneği üzerinden; Arap dilindeki çok anlamlı kelimelerin nasıl şekillendiğinin ve istişhad yönteminin, kelimelerin anlam yelpazesinin oluşumuna nasıl katkı sağladığının dilsel ve metodolojik durumu açıklığa kavuşabilecektir.

Anahtar Kelimeler

İstişhâd , delil , kök anlam , yan anlam , “Hikmet” kavramı

Çok Anlamlı (Müşterek) Kelimelerin Anlam Dünyasına İstişhadın Etkisi: "Hikmet" Kavramı Üzerine Bir İnceleme

Öz

Arap dilinde, çok anlamlı kelimelerin kök ve yan anlamlarını belirlenmesi sürecinde, dilsel bağlamların ve istişhâd örneklerinin (şiir, nesir, Kur’ân ve hadis metinlerden getirilen örneklerinin) önemi büyüktür. Özellikle, kelimenin tarihî, edebî ve kültürel bağlamlarda nasıl kullanıldığı, odak anlamın tespit edilmesinde yol gösterici olur.
Bu çalışmada, “hikmet” kavramı esas alınarak, çok anlamlı kelimelerin etimolojik ve semantik analizine ışık tutulacaktır. “Hikmet” gibi derin anlam katmanlarına sahip bir kelimenin, tarihî ve edebî metinlerdeki kullanımları, onun odak anlamını ve bu anlamın diğer anlam katmanlarıyla ilişkisini anlamada kilit rol oynar. Bununla beraber “Hikmet” kavramı örneği üzerinden; Arap dilindeki çok anlamlı kelimelerin nasıl şekillendiğinin ve istişhad yönteminin, kelimelerin anlam yelpazesinin oluşumuna nasıl katkı sağladığının dilsel ve metodolojik durumu açıklığa kavuşabilecektir.

Anahtar Kelimeler

İstişhâd , delil , kök anlam , yan anlam , “Hikmet” kavramı

Kaynakça

• Askerî, Abdullah b. Sehl. el-Vücuh ve’n-Nezâir. thk. Muhammed Osman. Kahire: Mektebetü’s-Sikâfeti’d-Diniyye, 2007.
• Askerî, Abdullah b. Sehl, Mu’cemü’l-Furûkı’l-Lugaviyye. Müessetü’r-Neşri’l-İslâmî, 1412.
• Bağdâdî, Abdulkadir b. Ömer, Hizânetü’l-Edeb. thk. Abdüsselâm Harun. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 1998.
• Bayırbaş, Süheylâ Hale. İbn Kuteybe’de Dil ve Anlam. Kayseri: ERU, 2016.
• Cerir. Dîvânü Cerîr. thk. Numan Muhammed Emin. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1440.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbü’l-Kur’ân”. C. 13. İstanbul: DİA, 1996.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsir Usulü”. DİB Yayınları Ankara.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Vücûhu’l-Kur’âna Dâir Bilinmeyen Yeni Bir Eser”. AÜİFD, 1967.
• Cevherî, Ebu Nasr İsmail b. Hammad. Tâcü’l-luga ve ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdulğafur Attar. Beyrut: Daru’l-ilm lil-melâyin, 1987.
• Durmuş, İsmail. “Müşterek”. C. 32. İstanbul: DİA, 2006.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd maddesi”. DİA. C. 23. İstanbul, 2001.
• Edip Salih. Tefsîru’n-nüşûs fî’l-fıḳhi’l-İslâmî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1993.
• Ezherî, Ebu Mansur Muhammed, Tehzibü'l-luga. thk. Muhammed Avz Mu'rab. 15 Cilt. Beyrut: Daru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• ez-Zerkeşî. el-Bahru’l-Muhît. thk. Muhammed Ebu'l-Fadl. Daru’l-Kütübî, 1994. Halil b. Ahmed. Kitabü’l-ayn. thk. Mehdi el-Mahzûmî. 1 Cilt, 2025.
• Haydar, Ferit Avd. İlmu’d-delâle, dirâse nazariyye ve tatbîkıyye. Kahire: Mektebetü’l-Adab, 2005.
• İbnü'l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman. Nüzhetü’l-A’yüni’n-Nevâzir fî ilmi’l-Vücûh ve’n-Nezâir. thk. Muhammed Abdulkerim. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1984.
• İbn Dureyd, Ebu Bekir Muhammed. el-Cemhere. thk. Remzi Münir Ba'lebekki. Beyrut: Daru’l-ilm lil-melâyin, 1987.
• İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriyya, Mu’cemü Makayisi’l-luga. thk. Muhammed Harun. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1999.
• İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriyya, Mücmelü’l-luga. thk. Züheyr Abdulmuhsin. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 1986.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl. Lisânü’l-Arab. Haiye. Dilcilerden bir grup. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1990.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin Ebu’s-Saâdât. en-Nihâye. thk. Tahir Ahmed Zâvî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ilmiyye, 1979.
• İbnü’l-Habbaz. Tevcîhü’l-Lem’. thk. Fayiz Zeki Muhammed Diyab. Mısır: Daru’s-Selâm, 2007.
• İsfahânî, Rağıb, el-Müfredâtü fî Garîbi'l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan ed-Dâvî. Beyrut: Daru’l-Kalem, 1412.
• Karagöz, Mustafa. Dilbilimsel Tefsir ve Kur’an’ı Anlamaya Katkısı. Kayseri: ERÜ, 2009.
• Karagöz, Mustafa. “İbn Teymiye’nin Vücûh ve Nezâir Tanımının Etkileri ve Sorunları”. Bilimname 36 (Şubat 2018).
• Karagöz, Mustafa. “Vücûh ve Nezâirin Terimleşme Süreci-Nezâir’in Eşanlamlılık Olarak Tanımlanması Sorunu”. İlim Yayma Vakfı Kur’an ve Tefsir Araştırmaları Yaz Akademisi I, Ağustos, İstanbul 1 (2008).
• Karataş, Ali. “Kur’an’da Çok Anlamlı Kelimelerde Anlamın Tayini Meselesi”. Marife, 2013.
• Kurt, İsmail. “Kur’ân Lügatlarının Doğuşu ve Gelişimi”. DEU İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2017. Lebid b. Rebia el-Âmirî. Divaü Lebid b. Rebia el-Âmirî. Daru’l-ma’rife, 1. Basım, 1425.
• Mertoğlu, M. Suat. “Vücûh ve Nezâir”. C. 43. İstanbul: DİA, 2013.
• Mukatil b. Süleyman. el-Eşbâh ve’n-Nezâir fi’l-Kur’âni’l-Kerim. thk. Salih Dâmim. Bağdat, 2006.
• Müneccid, Muhammed, el-İştirâku’l-lafzî fî’l-Kur’âni’l-Kerim Beyne’n-Nazariyyeti ve’t-Tatbik. Şam: Daru’l-Fikr, 1999.
• Okumuş, Mesut. “Kur’ân Yorumunda Çok Anlamlı Lafızlara Yaklaşımlar”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3, 1999.
• Mearrî, Ebû’l-Alâ’, el-Lâmi’. thk. Muhammed Saıd Mevlevî, Merkezü’l-Mülk, 2008.
• Suyûtî, Celalettin, el-Muzhir fî ulûmi’l-luga ve envâihâ. thk. Fuad Ali Mansur. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Suyûtî, Cemalettin, el-İktirâh fî Usûli’n-nahv. thk. Mahmud Feccal. 1 Cilt. Dımaşk: Daru’l-Beyrûtî, 2006.
• Şevkânî, Muhammed b. Abdullah, İrşâdü’l-fuhûl, thk. Ahmed Azzu Inaye. Dımaşk: Daru’l-Kütübi’l-Arabî, 1999.
• Şeyh, Abdullah Hasan, el-Alâḳâtu’d-delâliyye ve Turâsi’l-belâġî’l-Arabî. Maṭbûatü’l-iş’âî’l-fenniyye, İskenderiyye, 1999.
• Tarafe, İbn el-Abd. Divânü Tarafe. thk. Mehdi Muhammed Nâsır. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Yahya b. Sellam. Tefsîrü’l-Ḳurʾân mimme’ştebehet esmâühû ve tasarrafet meânîh. thk. Hind Şelebî. Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Tunus: 1979.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer, Esâsü’l-Belağa. thk. Muhammed Basıl. 1 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Zencânî, Şihabüddin Mahmûd, Tahrîcü’l-fürû’ ale’l-usûl. thk. Muhammed Edib Salih. Beyrut: Müessesetu’r-risale, 1982.
• Zerkeşî, Ebu Abdullah Bedrettin, el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu'l-Fadl. Beyrut: Daru İhyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1957.