Arap Dili ve Belagâtına Göre Hâbil-Kâbil Kıssasının Tahlili

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 1, 273 - 296, 30.06.2025

Sedat Sağdıç

https://doi.org/10.17859/pauifd.1641232

Öz

Kur’an’ın anlaşılmasında Arap dili ve belagatının önemi izahtan varestedir. Hatta bu hususta dil ve belagatın en temel unsur olduğunu söyleyebiliriz. Kur’an aynı anlama gelebilecek kelimelerin kullanımında tekdüze değildir. Bu farklılık Kur’an’da kullanım zenginliği olarak göze çarpmaktadır. Kur’an’ın eş anlamlı gibi gözüken kelimeler arasında yaptığı tercihte muhakkak bir nüans vardır. Arap dilinde, daha doğrusu dilbilimcilerin ifadesiyle hiçbir dilde yüzde yüz aynı anlama gelen kelime bulunmamaktadır. Kur’an’ın seçip kullandığı bütün kelimeler onun mucize oluşuna işaret eder. Kur’an’ın, lügatın yanı sıra grameri oluşturan sarf ve nahiv konularındaki kullanımları dikkat çekmektedir. Bu tercihlerinin de mucize kitap oluşunun kanıtlarından biri olduğu söylenebilir. Meânî, Beyân ve Bedi‘ disiplinlerinden oluşan belagat ilmi Kur’an’ın inceliklerinin anlaşılması için ortaya çıkmıştır. Kur’an’daki belagat nüktelerinin tespit edilmesinin, vahyin ruhunun dört başı mamur bir şekilde anlaşılmasına katkı sağlayacağı tartışmasız bir husustur. Hâbil-Kâbil kıssası Mâide suresinde beş ayette anlatılmaktadır. Kıssa bu kadar az ayetten oluşmasına rağmen çok zengin dil ve belagat incelikleri barındırmaktadır. Bu nüktelerin yansıtılmasının bu kıssanın özellikle insan psikolojisi ile ilgili mesajlarının daha iyi kavranılmasını temin edeceği şüphesizdir.

Anahtar Kelimeler

Kıssa , Hâbil-Kâbil , Lügat , Arap Gramer ve Belagatı , Tahlil

Analysis of the Story of Abel and Cain According to the Arabic Language and Rhetoric Arts

Öz

The importance of the Arabic language and rhetoric in understanding the Quran goes without saying. We can even say that language and eloquence are the most fundamental elements in this regard. The Quran is not uniform in the use of words that may mean the same thing. This difference stands out as a richness of use in the Quran. There is certainly a nuance in the Quran's choice between words that appear to be synonymous. In the Arabic language, or rather as linguists put it, in no language, there is no word that has one hundred percent the same meaning. All the words used in the Quran indicate that it is a miracle. In addition to the vocabulary, the uses of the Qur'an in the subjects of morphology and nahiv, which constitute grammar, attract attention. It can be said that these choices are one of the proofs of its being a miracle book. The science of rhetoric, consisting of the disciplines of Meânî, Bayan and Badi, emerged to understand the subtleties of the Quran. It is an indisputable fact that the detection of the anecdotes of eloquence in the Qur'an will contribute to the perfect understanding of the spirit of revelation. The story of Cain and Abel is told in five verses of the Maidah Surah. Although the story consists of so few verses, it contains very rich language and rhetorical subtleties. There is no doubt that reflecting these points will ensure a better understanding of the messages of this story, especially those related to human psychology.

Anahtar Kelimeler

Story , Abel-Cain , Dictionary , Arabic Grammar and Rhetoric , Analysis

Kaynakça

• Âlûsî, Ebû’l-fazl Şihâbüddîn es-Seyyid Mahmud. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’ani’l-‘Azîm ve Seb‘i’l-Mesânî. 30 Cilt. Beyrut: İdâretü’t-Tıbâati’l-Müniriyye, ts.
• ‘Askerî, Ebî Hilâl el-Hasen b. Abdullah b. Sehl. el-Furûku’l-lugaviyye. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 4. Basım, 1427.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. ed. Mahmut Abdulkadir Arnâvut. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâder, 2. Basım, 2004.
• Bikâî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn İbrâhîm b. Ömer. Nazmu’d-durer fî tenâsübi’l-âyâti ve’s-suver. 22 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitabî’l-İslâmî, ts.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh: Tacü’l-lüga ve sıhâhü’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgâfur ‘Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi lil-Melayîn, 3. Basım, 1404.
• Dündar, Mazhar. “Kur’an’da ‘Kâbil-Hâbil Kıssası’ Bağlamında Hırs Meselesinin Tahlili”. İslami Araştırmalar Dergisi 33/2 (ts.), 617-636.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf Ebû Hayyân el-Endülisî. Tefsîrü’l- bahri’l-Muhît. ed. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Alî Muhammed Muavvez. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, ts.
• Ehdelî, Ahmed Mîkari b. Ahmed Hüseyin Şümeyle. el-Burhân fî ‘irâbi âyâti’l-Kur’an. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebe el-‘Asriyye, 1430.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ziyâd b. Abdullah. Meâni’l-Kur’ân. ed. İbrahim Şemsüddîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1423.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddin Muhammed b. Ya‘kub. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Mektebetü tahkîki’t-türâs fî müesseseti’r-risâle. Beyrut: Müessesetü’r- Risâle, 6. Basım, 1998.
• Galâyînî, Mustafa. Cami‘ud-durûsi’l-‘Arabiyye. thk. Ali Süleyman Sibâre. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1441.
• Halebî, Semîn. ed-Durru’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed Harrât. Dımeşk: Dâru’l-Kâ‘, ts.
• Harman, Ömer Faruk. “Hâbil ve Kâbil”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 376-378. İstanbul: İSAM: İslam Araştırmaları Merkezi, 1996.
• İbn Arafe, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Arafe el-Vergammî. Tefsîru İbn ʿArafe. thk. Celâl Esyûtî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2008.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Tefsîrü’t-tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâru’t-Tunisiyye, 1984.
• İbn ‘Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib el-Endelüsî. el-Muharrerü’l veciz fî tefsîri’l-Kitabi’l-‘Azîz. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1422.
• İbn Cüzey, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ahmed b. el-Kelbî. et-Teshîl li-ʿulûmi’t-tenzîl. ed. Muhammed Salim Haşim. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1415.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ. Mu‘cemü mekâyîsi’l-luga. thk. Enes Muhammed Şamî. Kâhire: Dâru’l- Hadîs, 1429.
• İbn Manzûr, Ebü’l- Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el Ensarî er-Rüveyfiî. Lisanü’l-‘Arab. thk. Abdullah Ali el-Kebîr - Muhammed Ahmed Hasbillah. 6 Cilt. Kâhire: Dârul-Me‘ârif, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Kâdi Abdülcebbâr, Ahmed b. Abdülcebbâr. Tenzîhü’l-Kur’an ‘ani’l-metâ‘in. ed. Rıdvan Seyyid. thk. Hudr Muhammed Nebhâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2008.
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2006.
• Kâsımî, Muhammed Cemalüddin. Mehâsinü’t-te’vîl:Tefsîrü’l-Kâsımî. thk. Muhammed Bâsil ‘Uyûn’s-Sûd. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1424.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr. el-Cami‘u li-ahkâmi’l-Kur’an ve’l mübeyyinü limâ tezammanehü mine’s-sünne ve âyi’l-furkân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1427.
• Magniya, Muhammed Cevâd. et-Tefsîrü’l-kâşif. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Envâr, ts.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vilâtü’l-Kur’an. ed. Bekir Topaloğlu. 17 Cilt. İstanbul: Mizan Yayıncılık, 1. Basım, 2005.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. Tefsîrü’l-Merâgî. 30 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1. Basım, ts.
• Meydânî, ‘Abdurrahmân Hasan Habenneke. el-Belâgatü’l‘Arabiyye ʾüsüsühâ ve ʿulûmuhâ ve fünûnühâ ve suverun min tatbîkâtihâ bi-heykelin cedîdin min tarîfin ve telîdin. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 4. Basım, 1434.
• Mustafavî, Hasan. et-Tahkîk fî kelimâti’l-Kur’ani’l-Kerîm. 14 Cilt. Tahran: Merkezü Neşri Âsâri’l-‘Allâme el-Mustafavî, 1. Basım, 1385.
• Osman Aşçıoğlu. “Arap Dilinde Şart Kipi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 189-200.
• Öztürk, Mahmut. “Öfke Kontrolünde Allah ve Ahiret İnancının etkisi (Habil-Kabil Örneği)”. Diyanet İlmi Dergi 58/1 (Mart 2022), 33-60.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’an. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 1423.
• Râzî, Muhammed Fahrüddin Ziyâuddin Ömer er-. Tefsîrü’l-fahri’r-Râzî: et-Tefsîrü’l-kebîr: Mefâtîhü’l-gayb. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1426.
• Sağdıç, Sedat. “Arap Dilinde İsm-i Fâil ile Fiil Arasındaki Kullanım İncelikleri: Kur’an-ı Kerim’den Örnekler Çerçevesinde”. Dergiabant: Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi 9/1 (Mayıs 2021), 403-426.
• Sağdıç, Sedat. Kur’an’da Temsilî Anlatım (Zemahşerî’nin Keşşâf Tefsiri Örneğinde). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Es’ile beyâniyye fî’l-Kur’ani’l-Kerîm. el-İmârât-Kâhire: Mektebetü’s-Sahabe-Mektebetü’t-Tâbi‘în, 1429.
• Sâmerraî, Fâdıl Sâlih. Meâni’l-ebniye fî’l-’Arabiyye. Dımeşk-Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1. Basım, 1436.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Meânî’n-nahv. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ et-Türâsi’l-Arabiyyi, 1428.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddîn Alî b. Muhammed b. Abdissamed. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. ed. Eşref Muhamed b. Abdullah Kassâs. thk. Mûsâ Ali Mûsâ Mes‘ûd. Kahire: Dâru’n-Neşr li’l-Câmi‘ât, 1430.
• Semerkandî, Alâeddin Ali b. Yahyâ. Tefsirü’s-Semerkandî: Bahrü’l-ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1413.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr Celâlüddîn. el-İtkân fîʿulûmi’l-Kurʾân. thk. Muhammed İbrahim Ebu’l-Fazl. 4 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l ‘Amme li’l-Kitab, 1394.
• Şa’râvî, Muhammed Mütevellî. Tefsirü’ş-Şa’râvî, ts.
• Şevkânî, Muhammed b. Alî b. Muhammed. Fethü’l-kadîr: el-Cami` beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâse min `ilmi’t-tefsîr. ed. Yusuf Guş. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1428.
• Şeyhzâde, Muhammed b. Muslihiddin Mustafa el-Kûcevî el-Hanefî - Muhammed Abdulkadir Şahin. Hâşiyetü Muhyiddin Şeyhzâde alâ tefsirî’l-Kâdî Beyzâvî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿzı meʿânî kelâmi rabbine’l-hakîmi’l-habîr. ed. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1438.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘ul-Beyân ‘an Te’vili ‘Âyi’l-Kur’ân: Tefsîrü’t-Taberî. 15 Cilt. Beyrut-‘Ammân: Dâru İbn Hazm-Dâru’l-A‘lâm, 1. Basım, 1423.
• Tabersî, Ebû Alî el-Fazl b. Hasan. Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’an. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ulûm, 1. Basım, 1426.
• Tabersî, Ebû Alî el-Fazl b. Hasan. Mecma‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’an. 10 Cilt. Beyrut: Dârül’-Murtezâ, 1. Basım, 1427.
• Teftâzânî, Sa‘düddin. Muhtasaru’s-Saʿd: Şerhü telhîsi kitâbi miftâhi’l-ʿulûm. thk. Abdülhamid Hendavî. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1431.
• Tîbî, Şerefüddin el-Huseyn b. Abdillah. Fütûhu’l-gayb fî’l-keşf ’an kınâi’r-reyb. 17 Cilt. Ebû Zabîî: Caizetü Dübey ed-Devliyye li’l- Kur’ani’l-Kerim, 1. Basım, 1434.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyn. et-Tibyân fî ‘irâbi’l-Kur’an. 2 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, 1. Basım, 1440.
• Yıldız, İbrahim. “Kur’ân’da Kardeş Şiddeti: Hâbil-Kâbil ve Hz. Yûsuf Kıssalarına Psikolojik Bir Bakış”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 24/1 (Haziran 2020), 73-95.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ Huseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevahiri’l-kamûs. 40 Cilt. Kuveyt: Matbaatü Hukumeti’l-Kuveyt, 1385.