KLASİK İSLAM AHLAK FELSEFESİNDE AİLE ONTOLOJİSİ VE MODERN AİLE KRİZLERİNE ETİK YAKLAŞIMLAR (İbn Miskeveyh, Gazâlî ve Nasirüddîn Tûsî Üzerine Bir İnceleme)

Yıl 2025, Cilt: 12 Sayı: 3 - Gelenek ve Aile, 301 - 321, 03.12.2025

Yasin Bostan

https://doi.org/10.17859/pauifd.1785582

Öz

Bu çalışma 21 yy. da özellikle son zamanlarda gündemde olan temel aile sorunları ve krizleri (boşanma artışı, aile rol karmaşası, çocuk mağduriyetleri ve nesep karmaşası) karşısında klasik dönem İslam ahlak filozofları İbn Miskeveyh, Gazâlî ve Nasirüddîn Tûsî’nin eserlerindeki ideal aile modeli ve ahlaki ilkeleri normatif bir çerçeveden araştırmayı hedeflemektedir. Nitel analiz yöntemiyle İbn Miskeveyh’in Tahzîbü’l-Ahlâk, Gazâlî’nin İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn, Kimya-i Saadet ve Tûsî’nin Ahlâk-ı Nâsırî eserlerindeki temel önermeler, felsefi analitik yaklaşımla yeniden yorumlanmış, modern sorunlarla ilişkisi karşılaştırmalı etik analiz ile irdelenmiştir. Görüldüğü kadarıyla İslam Ahlak Filozofları, aileyi “erdemli toplumun mikrokozmosu” (İbn Miskeveyh), “nefs terbiyesi mekanı” (Gazâlî) ve “meveddet (sevgi) temelli doğal topluluk” (Tûsî) olarak kavramsallaştırır. Gazâlî’nin müşâvere (danışma) ve muvazene (denge) ilkelerinin göz ardı edilmesi, aile içinde iletişim çökmesine ve akabinde söz konusu sorun ve krizlerin ortaya çıkmasında önemli bir etken olarak tespit edilmiştir. Boşanma, ancak “ağır zulüm” (Gazâlî) varlığında maslahat prensibiyle meşru görülür. İbn Miskeveyh’in “tâdîbü’l-sagīr” (küçüğün terbiyesi) vurgusu, çocuğu “potansiyel ahlakî fail” olarak ön plana çıkarır; ihmalkârlık ve velâyet çatışmalarının fıtrat bozulmasına yol açtığı savunulur. Tûsî, sağlıksız aile yapılarının toplumsal adaleti (‘adālet-i ictimâ’iyye) zedelediğini öne sürer.
Klasik metinler, aileyi statik bir kurum değil, dinamik bir erdem inşası zemini olarak resmeder. Boşanma süreçlerinde felsefi arabuluculuk (Gazâlî’nin müşâvere modeli), Çocuk haklarına insani ve ahlaki yaklaşım (İbn Miskeveyh’in fıtrat koruma ilkesi) önerilmektedir. Çalışma, bu perspektifin aile temelli modern krizlere pratik etik rehberlik sağlayabileceğini ortaya koyar.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi , İslam ahlak felsefesi , aile ontolojisi , İbn Miskeveyh , Gazâlî , Nasîrüddin Tûsî.

FAMILY ONTOLOGY IN CLASSICAL ISLAMIC ETHICAL PHILOSOPHY AND ETHICAL APPROACHES TO MODERN FAMILY CRISES (A Study of Ibn Miskawayh, Al-Ghazālī, , and Naṣīr al-Dīn Ṭūsī)

Öz

This study aims to investigate the ideal family model and moral principles in the works of classical period Islamic moral philosophers Ibn Miskawayh, Al-Ghazali, and Nasir al-Din al-Tusi from a normative framework, addressing the fundamental family problems and crises (increase in divorce, family role confusion, child victimization, and lineage confusion) that have recently been on the agenda, particularly in the 21st century. Using a qualitative analysis method, the fundamental propositions in Ibn Miskawayh’s Tahdhīb al-Akhlāq, Al-Ghazali’s Ihyā-u Ulūmi’d-Dīn and Kīmyā-i Sa'ādat, and Al-Tusi’s Akhlāq-i Nāsirī have been reinterpreted with a philosophical analytic approach, and their relation to modern problems has been scrutinized through comparative ethical analysis. It is observed that the Islamic Moral Philosophers conceptualize the family as the "microcosm of the virtuous society" (Ibn Miskawayh), a "locus for the discipline of the soul" (Al-Ghazali), and a "natural community based on mawaddah (love)" (Al-Tusi). The neglect of Al-Ghazali’s principles of mushāwara (consultation) and muwāzana (balance) has been identified as a significant factor in the breakdown of communication within the family and the subsequent emergence of the aforementioned problems and crises. Divorce is considered legitimate only in the presence of "severe injustice" (Al-Ghazali), according to the principle of maṣlaḥat (public welfare/interest).Ibn Miskawayh’s emphasis on "ta’dīb al-ṣaghīr" (the discipline of the minor) highlights the child as a "potential moral agent"; it is argued that negligence and conflicts over guardianship lead to a "corruption of fiṭra" (innate disposition). Al-Tusi posits that unhealthy family structures damage "social justice" (‘adālat-i ijtimā‘iyyah).
The classical texts portray the family not as a static institution but as a dynamic ground for the construction of virtue. Philosophical mediation (Al-Ghazali's mushāwara model) and a humane and ethical approach to children's rights (Ibn Miskawayh’s principle of fiṭra protection) are proposed for divorce processes. The study demonstrates that this perspective can provide practical ethical guidance for modern family-based crises.

Anahtar Kelimeler

islamic philosophy , Islamic ethics , family ontology , child trauma , Ibn Miskawayh , Al-Ghazālī , Naṣīr al-Dīn Ṭūsī

Kaynakça

• Aristoteles. Politika. çev. Mete Tunçay. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2., 1983.
• Aristotle. Politics. thk. C. D. C. Reeve. Indianapolis, Ind: Hackett Pub, 1998.
• Avci, Serdar Ünal- Duygu. “Kolektiviteden Bireyciliğe Geçiş: Aile Ve Evlilik Kurumuna Dair Değişen Göstergeler Ve Kaygılar”. Turkish Studies-Social Sciences Volume 14 Issue 5/Volume 14 Issue 5 (2019), 2641-2668. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.37350
• Barman, Kasım. İslam Felsefesinde Aile Ahlakı - Nasiruddin et Tusi Örneği -. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Bauman, Zygmunt. Akışkan Aşk: İnsan İlişkilerinin Kırılganlığına Dair. çev. Işık. Ergüden. İstanbul: Versus Kitap, 2009.
• Bauman, Zygmunt. Liquid Love: On the Frailty of Human Bonds. Oxford: Wiley, 2013.
• Bayer, Ali. “Ailede Yaşanan Anlaşmazlıklar ve Çözüm Önerileri Conflicts in Family and Proposals for its Resolution”. ANTAKİYAT/Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2018).
• CDC. “About Adverse Childhood Experiences”. Adverse Childhood Experiences (ACEs). 31 Ocak 2025. Erişim 24 Eylül 2025. https://www.cdc.gov/aces/about/index.html
• Çağrıcı, Mustafa. “Tedbîrü’l-Menzil”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/260-261. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Çarkoğlu, Ali - Kalaycıoğlu, Ersin. Türkiye’de Aile, İş ve Toplumsal Cinsiyet. Türkiye: TÜBİTAK – SOBAG, 2013. https://ipc.sabanciuniv.edu/Content/Images/CKeditorImages/20200329-00030759.pdf
• Gafarov, Anar. “Ahlakın Kaynağı Bağlamında Bir Değer Olarak Aile: Nasiruddin Tusi Merkezli Bir Analiz”. Beynəlxalq Metafizika Mərkəzi Metafizika jurnalı 4/1 (2021).
• Gazali, Imam. Eyyühe’l-Veled. çev. Ahmet Serdaroğlu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Gazzali, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-, 505/1111. İhyau ulumi’d-din. thk. trc.: Ahmed Serdaroğlu. 4 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1974.
• Gazzali, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-, 505/1111. Kimya-yı saadet. thk. trc.: A. Faruk Meyan. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1969.
• Giddens, Anthony. Mahremiyetin Dönüşümü. çev. İdris Şahin. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Güven, Naciye - Köroğlu, Ahmet. “Boşanma Nedenleri ve Boşanma Sonrası Çocukların Sosyal Uyumu: Trabzon İli Örneği”. ODÜ Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi (ODÜSOBİAD). https://doi.org/10.48146/odusobiad.1279194
• İbn Miskeveyh. Ahlakı Olgunlaştırma. çev. A. Şener v.dğr. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1983.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Yakub, 421/1030. Tehzibu’l-ahlak = Ahlak eğitimi. thk. Cihat Tunç çevirenler: Abdulkadir Şener İsmet Kayaoğlu. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2013.
• Karaca, Nuray. “Türkiye’de Değişen Aile Yapısı: Ilıca Şeker Fabrikası Örneği”. Folklor/Edebiyat 20/79 (01 Ekim 2014), 137-150.
• Lasch, Christopher. Narsisizm Kültürü: Umutların Azaldığı Bir Çağda Amerikan Yaşamı. çev. Suzan Öztürk - Ü. Hüsrev Yolsal. Ankara: Bilim Sanat Yayınları, 1.basım., 2006.
• OECD, Organisation for Economic Co-operation and Development. “OECD Family Database”. Bülten. OECD. Erişim 24 Eylül 2025. https://www.oecd.org/en/data/datasets/oecd-family-database.html
• Öngider, Nilgun. “Boşanmanın Çocuk Üzerindeki Etkileri Effects of Divorce on Children”. Psikiyatride Guncel Yaklasimlar - Current Approaches in Psychiatry 5/2 (2013), 140. https://doi.org/10.5455/cap.20130510
• Putnam, Robert D. “Bowling Alone: America’s Declining Social Capital”. Journal of Democracy 6/1 (1995), 65-78.
• Ṭūsī, Naṣīr-ad-Dīn Muḥammad Ibn-Muḥammad aṭ-. Ahlâk-ı Nâsırî. çev. Anar Gafarov - Zaur Şükürov. İstanbul: Litera Yayıncılık, 3. baskı., 2016.
• TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. “Evlenme ve Boşanma İstatistikleri, 2024”. Bülten. 24 Şubat 2025. Erişim 24 Eylül 2025. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Evlenme-ve-Bosanma-Istatistikleri-2024-54194
• TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. “İstatistiklerle Aile, 2024”. Bülten. 14 Mayıs 2025. Erişim 24 Eylül 2025. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Aile-2024-53898
• TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. “İstatistiklerle Çocuk, 2024”. Bülten. 18 Nisan 2025. Erişim 24 Eylül 2025. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Cocuk-2024-54197
• TÜİK, Türkiye İstatistik Kurumu. “İstatistiklerle Kadın, 2024”. Bülten. 06 Mart 2025. Erişim 24 Eylül 2025. https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Istatistiklerle-Kadin-2024-54076
• UNICEF, United Nations International Children’s Emergency Fund. “Child Protection Overview”. UNICEF DATA. Erişim 24 Eylül 2025. https://data.unicef.org/topic/child-protection/overview/
• WHO, World Health Organizition. “Adverse Childhood Experiences International Questionnaire (ACE-IQ)”. Publication. 28 Ocak 2020. Erişim 24 Eylül 2025. https://www.who.int/publications/m/item/adverse-childhood-experiences-international-questionnaire-(ace-iq)
• Yeşil, Yunus. “Sosyal Veri | Dönüşen Algılar: Türkiye’de Evlenme ve Boşanma”. 17 Temmuz 2024. Erişim 24 Eylül 2025. https://www.sosyalveri.net/analiz/donusen-algilar-turkiyede-evlenme-ve-bosanma
• “Meal - Kuran Yolu”. Erişim 03 Ekim 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/al-i-imran-suresi-3/ayet-104/kuran-yolu-meali-5