THE ATTITUDE OF THE PEOPLE OF DERSIM DURING THE OCCUPATION OF ANATOLIA (1918-1922)

Yıl 2022, Sayı: 51, 151 - 163, 29.06.2022

Erhan Taş

https://doi.org/10.30794/pausbed.1077352

Öz

Some of the people living in Dersim (Tunceli), which was administered as a sanjak in the last period of the Ottoman Empire, opposed the occupation of Anatolia and sent telegrams condemning the occupations. This part, mostly made up of tribes, did not actually participate in the War of Independence, but provided moral support to the government during the occupation and war. Some of the society went to national organizations to prevent possible rebellion attempts and to contribute to the maintenance of public order. However, some groups that had armed members due to their tribal order continued their banditry activities and attacked the environment under the influence of poverty and settled habits. Similarly, in the 1919 parliamentary election, some tribes resorted to illegal means. In addition, the Kurdistan Teâli Cemiyeti and some states tried to be effective on the society with their propaganda activities. A small part of the society was affected by these propagandas to give social legitimacy to the Kurdish political movements. However, the measures taken ensured that the rebellion attempt in 1920 was inconclusive. On the other hand, the emergence of the Koçgiri Revolt, which was partly related to Dersim, could not be prevented. In this study, the main backbone of which is archival documents, the attitude of the Dersim society during the War of Independence and the effects of the events in this context on the state-society relations were examined.

Anahtar Kelimeler

Turkish War of Independence,, Dersim sanjak,, Dersim society,, tribes

ANADOLU’NUN İŞGALİ SÜRECİNDE DERSİM HALKININ SERGİLEDİĞİ TAVIR (1918-1922)

Öz

Osmanlı Devleti’nin son döneminde sancak olarak idare edilen Dersim’de (Tunceli) yaşayan halkın bir kısmı, Anadolu’nun işgaline karşı çıkmış ve işgalleri kınayan telgraflar göndermiştir. Genelini aşiretlerin oluşturduğu bu kısım, fiilen Kurtuluş Şavaşı’na katılmamakla birlikte işgal ve savaş sürecinde yönetime moral desteği sağlamıştır. Toplumun bir kısmı ise olası isyan girişimlerini engellemek ve asayişin sağlanmasına katkıda bulunmak için milli nitelikli örgütlenmelere gitmiştir. Ancak aşiret düzeninden dolayı silahlı üyelere sahip olan bazı gruplar, yoksulluk ve yerleşik alışkanlıkların etkisiyle eşkıyalık faaliyetlerini sürdürmüş ve çevreye saldırmıştır. Benzer şekilde 1919 yılı milletvekili seçiminde de bazı aşiretler kanun dışı yollara başvurmuştur. Ayrıca Kürdistan Teâli Cemiyeti ve bazı devletler yürüttükleri propaganda faaliyetleriyle toplum üzerinde etkili olmaya çalışmıştır. Toplumun az bir kısmı Kürt siyasi hareketlerine toplumsal meşruiyet kazandırmaya yönelik olan bu propagandalardan etkilenmiştir. Fakat alınan tedbirler 1920’deki isyan girişiminin sonuçsuz kalmasını sağlamıştır. Diğer taraftan kısmen Dersim’le ilgili olan Koçgiri İsyanı’nın çıkması önlenememiştir. Ana omurgasını arşiv belgelerinin oluşturduğu bu çalışmada, Milli Mücadele sırasında Dersim toplumunun sergilediği tavır ve bu çerçevede yaşanan hadiselerin devlet-toplum ilişkileri üzerindeki etkisi irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kurtuluş Savaşı,, Dersim sancağı,, Dersim toplumu,, Aşiretler

Kaynakça

• ATASE. ATA.ZB. Sıra No 2312, Kutu No 27/ Sıra No 2328, Kutu No 27/ Sıra No 3225, Kutu No 4/ Sıra No 3383, Kutu No 28/ Sıra No 381, Kutu No 10/ Sıra No 4135, Kutu No 27.
• ATASE. BDH. Klasör No 2679, Yeni Dosya No 205; Klasör No 2904, Yeni Dosya No 431; Klasör No 3182, Yeni Dosya No 11.
• ATASE. İSH. Sıra No 10255, Kutu No 1107/ Sıra No 10842, Kutu No 270/ Sıra No 12309, Kutu No 201/ Sıra No 12992, Kutu No 202/ Sıra No 13148, Kutu No 202/ Sıra No 13233, Kutu No 272/ Sıra No 13653, Kutu No 204/ Sıra No 14886, Kutu No 773/ Sıra No 14899, Kutu No 773/ Sıra No 14944, Kutu No 773/ Sıra No 1537, Kutu No 1319/
• ATASE. İSH. Sıra No 3400, Kutu No 631/ Sıra No 3593, Kutu No 631/ Sıra No 3621, Kutu No 28/ Sıra No 3650, Kutu No 1260/ Sıra No 3671, Kutu No 114/ Sıra No 3719, Kutu No 7/ Sıra No 4599, Kutu No 631/ Sıra No 4924, Kutu No 632/ Sıra No. 5621, Kutu No 1164/ Sıra No 6162, Kutu No 632/ Sıra No 902, Kutu No 1254/ Sıra No 3780, Kutu No 7.
• BCA.30.10.00.00.194.326 (3.1/3.3)/ BCA.30.10.00.00.6.35 (20.2/28.1).
• BOA. Fon DH.EUM.AYŞ., Dosya No 20, Gömlek No 58 (9)/ Dosya No 16, Gömlek No 60 (5).
• BOA. Fon DH.İ.UM.EK., Dosya No 116, Gömlek No 58 (6.1)/ Dosya No 117, Gömlek No 10 (1.1)/ Dosya No 117, Gömlek No 41 (1.1).
• BOA. Fon İ.DUİT., Dosya No 68, Gömlek No 33 (1.1).
• BOA. Fon BEO., Dosya No 4610, Gömlek No 345718 (6.1/7.1/11.1).
• TBMM Zabıt Ceridesi, Devre: I, Cilt: 5, İçtima: 1, Gün 18. 11. 1336 (1920).
• Akgül, S. (1993). “Cumhuriyet Dönemine Kadar Dersim Sorunu”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 4, 1-22.
• Akgül, S. (2009). Amerikan ve İngiliz Raporları Işığında Dersim, Yaba Yayınları, İstanbul.
• Apak, R. (1964). Türk İstiklâl Harbi VI ncı Cilt İç Ayaklanmalar (1919-1921), Gnkur Basımevi, Ankara.
• Atatürk, M. K. (1997). Nutuk (1919-1927), Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara.
• Ayna, B. (2018). “Millî Mücadele Yıllarında Koçgiri Aşireti Reisi Alişan Bey’in Faaliyetleri”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5 (18), 210-231.
• Balcıoğlu, M. (2000). İki İsyan (Koçgiri Pontus) Bir Paşa (Nurettin Paşa), Nobel Yayınları, Ankara.
• Çay, A. M. (1996). Her yönüyle Kürt dosyası, Turan Kültür Vakfı, Ankara.
• Çelik, F. E. (2012). “1921: Savaş Yönetimi ve Yönetimin Merkezileşmesi”, Açıklamalı Yönetim Zamandizini 1919- 1928 C.I, (Ed: N. Ertürk Keskin), Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.
• Dersimi, M. N. (1952). Kürdistan Tarihinde Dersim, Ani Matbaası, Halep.
• Dersimi, M. N. (2014). Hatıratım Dersim’den Halep’e Bir Muhalifin Yaşamı (1892-1973), Dam Yayınları, İstanbul.
• Doğan Korhan, T. (2011). Mustafa Kemal Atatürk Dönemi Doğu ve Güneydoğu Anadolu Politikası (1930-1938). (Doktora Tezi). Erciyes Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Erdeha, K. (1975). Milli Mücadelede Vilâyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Hakan, S. (2013). Türkiye Kurulurken Kürtler (1916-1920), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Kızıldağ Soileau, D. (2014). Koçgiri İsyanı’nın Sosyo-Tarihsel Açıdan Analizi. (Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Öke, M. K. (1990). İngiliz Ajanı Binbaşı E.W.C. Noel’in “Kürdistan Misyonu” (1919), Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• Özgül, V. (2010). “Kurtuluş Savaşı Sürecinde Alevi Aşiret Liderlerinin Protesto Telgrafları ve Balabanlılar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 56, 163-190.
• Öztürk, H. (1984). Tarihimizde Tunceli ve Ermeni Mezalimi, TKAE Yayınları, Ankara.
• Sevgen, N. (1950). “Yakın Tarihin Esrarla Örtülü Hâdiseleri ve Koçkirili Alişir”, Tarih Dünyası, I (8), 377-395.
• Sertel, S., Akyel, S. (2015). I. TBMM’deki Dersim Milletvekilleri ve Faaliyetleri. Y. Koç, S. Küçük (ed.), Türk Sosyal Tarihçiliğinde Bir Yalnız İsim Bahaeddin Yediyıldız’a Armağan, içinde (s. 301-314).Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
• Tansel, S. (1991). Mondros’tan Mudanya’ya kadar (Cilt IV), MEB Yayınları, İstanbul.
• Taş, E. (2021). 1914-1923 Yılları Arasında Dersim’de (Tunceli) Asayiş. (Doktora Tezi). Fırat Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Taş, E. (2022).Türkiye’nin Kurtuluş Savaşı Sürecinde Ayrılıkçı Bir Girişim, Koçgiri İsyanı. M. Dalkılıç (Ed.), Contemporary Trends in Humanities and Social Sciences, içinde (s. 107-124). Duvar Kitabevi, İzmir.
• Tunaya, T. Z. (1988). Türkiye’de Siyasal Partiler Mütareke Dönemi 1918-1922 (Cilt II), Hürriyet Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Ulubelen, E. (1982). İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Çağdaş Yayınları, İstanbul.