FROM ISTANBUL TO AUSTRIA, A LIFE WITH MATHEMATICS: BIOGRAPHY OF THE OTTOMAN ENGINEER ARAM MARGOSSIAN (1853-1931)

Yıl 2025, Sayı: 67, 313 - 332

Semiha Betül Bayam Takıcak

Öz

Aram Margossian, born in Istanbul, occupies an important place in the history of Ottoman science. In order to uncover Margossian's biography, this article has examined various domestic and foreign sources for the first time in the literature and contacted the institutions with which he was in contact. Photographs of Margossian, who studied engineering at the École des Ponts et Chaussées in Paris, and information about his educational life were obtained from the school's archives. Information about Margossian's civil service, which saw him rise to the position of General Director of Railways in the Nafia Nezareti (Ministry of Public Works) in the Ottoman Empire, was obtained from the Ottoman archives and sources on the history of the railways. During the same period, detailed research was carried out on his teaching at Hendese-i Mülkiye (Civilian School for Engineering), the first civil engineering school in the Ottoman Empire. As a result of a detailed reading of the texts mentioning Margossian in foreign scientific sources, it was found that, unlike other figures in the Ottoman Empire, Margossian's works were cited for many years, and he was integrated into the network of mathematicians in Europe, and, in addition, he published many articles in French. In the 1920s, Margossian settled in Strobl, Austria, where he died in 1931. Information about his wife, his death certificate, and the villa where he lived has been found through the Strobl church.

Anahtar Kelimeler

History of Science, Mathematics Education in Ottoman Empire, Aram Margossian, Biography

Proje Numarası

Yok.

İSTANBUL’DAN AVUSTURYA’YA MATEMATİKLE GEÇEN BİR ÖMÜR: OSMANLI MÜHENDİSLERİNDEN ARAM MARGOSYAN’IN (1853-1931) BİYOGRAFİSİ

Öz

İstanbul doğumlu olan Aram Margosyan, Osmanlı bilim tarihinde önemli bir yere sahiptir. Eldeki bu makalede, Margosyan’ın biyografisini ortaya koymak amacıyla yurt içi ve yurt dışındaki çeşitli kaynaklar literatürde ilk defa incelenmiş, temasta olduğu kurumlarla iletişime geçilmiştir. Paris École des Ponts et Chaussées’de mühendislik eğitimi alan Margosyan’ın fotoğrafları ve öğrenim hayatı hakkındaki bilgiler bu okulun arşivinden elde edilmiştir. Osmanlı'da Nafia Nezareti’nde Demiryolları Genel Müdürlüğü’ne kadar yükselen Margosyan’ın memuriyeti hakkındaki bilgilere Osmanlı Arşivi ve demiryolları tarihi konulu kaynaklardan ulaşılmıştır. Aynı dönemde, Osmanlı’nın ilk sivil mühendislik okulu olan Hendese-i Mülkiye’deki hocalığı hakkında detaylı taramalar yapılmıştır. Yurt dışı bilimsel kaynaklarda Margosyan’dan bahseden metinlerin detaylı okunması neticesinde, Margosyan’ın Osmanlı’daki diğer figürlerden farklı olarak, çalışmalarına uzun yıllar atıf yapıldığı, Avrupa’daki matematikçiler ağına entegre olduğu, ek olarak Fransızca çok sayıda makale yayımladığı saptanmıştır. 1920’lerde Avusturya Strobl’a yerleşen Margosyan 1931 yılında burada vefat etmiştir. Strobl kilisesi aracılığıyla eşi, ölüm belgesi ve yaşadığı villa hakkında bilgilere ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bilim Tarihi, Osmanlı Matematik Eğitimi, Aram Margosyan, Biyografi

Proje Numarası

Yok.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Dahiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri Fihristi (DH.SAİDd) 6/13, 29 Zilhicce 1269 (3 Ekim 1853); 4/350, 29 Zilhicce 1237 (16 Eylül 1822).
• Bab-ı Ali Evrak Odası Evrakı (BEO) 101/7560, 16 Rebiülahir 1310 (7 Kasım 1892); 35/2556 23 Zilhicce 1309 (19 Temmuz 1892); 40/2947, 3 Muharrem 1310 (28 Temmuz 1892); 3387/254015, 2 Şaban 1326
• Haritalar (HRT.h.) 497, 29 Zilhicce 1341 (12 Ağustos 1923).
• Hariciye Nezareti Mektubî Kalemi Evrakı (HR.MKT.) 994/64, 19 Şevval 1294 (27 Ekim 1877)
• Dahiliye Nezareti Memurin Kalemi (DH.MEM.) 56/26, 6 Zilkade 1329 (29 Ekim 1911)
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (DH.MKT.) 2066/69, 15 Şevval 1311 (21 Nisan 1894)
• Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi Evrakı (BOA. A.}MKT.MHM.) 432/22, 7 Şevval 1285 (21 Ocak 1869).
• Archives Nationales France (ANF)
• ANF. BB/34/473.BB/11.11850x30 (“Archives Nationales France arama sayfası”, erişim 28 Aralık 2021, https://www.siv.archives-nationales.culture.gouv.fr/siv/media/FRAN_IR_057684/c1cs39hhh404-fr7azoakxgiv/DAFANCH94_NUMJ088507_D)
• Archives of École Nationale des Ponts et Chaussées
• École des Ponts et Chausséés (EPC), Session 1876-1877, Photographies des élèves, Service documentaire, Archives, inventaire albums photo, photo no. 17, 26 (EPC, 1876-1877 eğitim öğretim yılı, Öğrenci fotoğrafları, Dökümantasyon servisi, Arşivler, fotoğraf albümü envanteri, 17. ve 26. fotoğraf).
• École des Ponts et Chaussées (EPC), Ms 3275 Registre matricule des élèves externes n° 1, 1851-1879, Promotion de 1874, p. 55 (École des Ponts et Chaussées, Ms 3275 Dışardan Gelen Öğrenci Kayıt Defteri no 1, 1851-1879, 1874 sınıfı, s. 55)
• École des Ponts et Chaussées (EPC), Ms 3275 Registre matricule des élèves externes n° 1, 1851-1879, Promotion de 1878, p. 71 (École des Ponts et Chaussées, Ms 3275 Dışardan Gelen Öğrenci Kayıt Defteri no 1, 1851-1879, 1878 sınıfı, s. 71)
• Basılı Kaynaklar
• Acar, Ş., Bir, A. ve Kaçar, M. (2016). “Osmanlı’da Sivil Mühendis Yetiştirmek Üzere Açılan Hendese-i Mülkiye Mektebi”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 17/2, 1–26.
• Akyıldız, A. (2003). "Alman Sermayesinin Balkanlar’daki Uzantısı: Selânik-Manastır Demiryolu", Balkanlar’da İslâm Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyum Tebliğleri, IRCICA, 127–161.
• Gemeinde Strobl. (1992). Räumliches Entwicklungskonzept 1992 - Überarbeitung. (23. 06. 2022) http://www.new2go.at/themen/inetspy_ua/strobl_rog_bestand.pdf.
• Atam, Ş. (2020). Osmanlı Devleti’nde Nafia Nezareti, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Aydın, S. (1999). Selânik-Manastır Demiryolu. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi.
• Boucard, J. (2022). Habiter Les Marges Mathématiques : André Gérardin et Sphinx-OEdipe à Nancy (1906–1928). [Online Dergi]. HAL SHS (Sciences Humaines et Sociales). Elde edilme tarihi: 9 Aralık 2023, https://shs.hal.science/halshs-04193494
• Bozkuş Deveci, Y. (2020). XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Entelektüeller, Nobel Akademik Yayıncılık, Ankara.
• Çelik, R. (2014). "Osmanlı Bürokrasisi’nde Ermeniler", Tarihte Türkler ve Ermeniler/Merkez ve Taşrada Ermeniler: Birlikte Yaşama Kültürü, (Ed: M. M. Hülagü, M. Şaşmaz, İ. E. Atnur, T. N. Karaca, M. Çolak, R. Karacakaya), 4. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Dosay Gökdoğan, M., Kökcü, A., Demirhan Çavuşoğlu, H. M. ve Yılmaz Erten, S. (Ed.) (2024). Eski Harfli Türkçe Matematik Biyo-Bibliyografyası 1900-1928, Nobel Bilimsel, Ankara.
• École nationale des ponts et chaussées. (1867). École Des Ponts ParisTech (France), Producteur d’un Fonds d’archives (1867-1878) (BnF Archives et Manuscrits 265–454). (7. 12. 2023) https://heritage.Écoledesponts.fr/ark:/12148/btv1b10481348z?rk=85837;2.
• Eden, A. ve Takıcak, S. B. (2024). “Fransız Mühendis Collignon’un Kinematik Kitabının Osmanlıca Uyarlaması: Margosyan’ın Fenn-i Mihânik-i Riyâzî Ders Notları”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 25/1, 1-28.
• Eden, A. ve Takıcak, S. B. (2022). “Aram Margosyan’ın Sihirli Kareler Kitabı”, Matematik Dünyası, 29/112, 20–26.
• Ergin, O. (1977). Türk Maarif Tarihi. 3–4. Cilt, Eser Matbaası, İstanbul. [Fenmen], M. R. (1909). “Rumuzât-ı Fenniyemizin Islahı Mes’elesi”, Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Mecmuası, 1/3, 69.
• Gérardin, A. (1921). “Supplément Au Sphinx-Œdipe de Semptembre 1921: Amis Des Nombres”, Sphinx-Œdipe, 16, 145.
• Gündüz, A. (2011). “Sicill-i Ahval Defterlerine Göre Kayserili Müslim ve Gayrimüslim Memurların Aldıkları Madalya, Rütbe ve Nişanlar ( M.1879-1909)”, History Studies, 3/3, 123–145.
• Günergun, F. (1987). “Osmanlı Mühendis ve Mimarları Arasında İlk Cemiyetleşme Teşebbüsleri”, Osmanlı İlmî ve Meslekî Cemiyetleri (1. Millî Türk Bilim Tarihi Sempozyumu Bildiri Kitabı), (Yay. Haz: E. İhsanoğlu), IRCICA Yayınları, 155-196.
• Güven Sarı, M. (2020). “Ermeni Milleti Nizamnamesi’nin Öncüleri ve Hayat Hikâyeleri”, Tarih Biliminde Akademik Çalışmalar, (Ed. Zafer Gölen), Ivpe, Cetinje-Montenegro.
• İğdi Gülenç, Ö. (2013). “Abidin Paşa’nın Ankara Valiliği”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 53/2, 225–248.
• İhsanoğlu, E., Şeşen, R., Bekar, M., Gündüz, G., Bulut, V. (2006). Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi, 1–2. Cilt, IRCICA, İstanbul.
• İhsanoğlu, E., Şeşen, R., Bekar, M. S., Gündüz, G., Bulut, V. (2011). Osmanlı Bilim Literatürü Tarihi Zeylleri, 2. Cilt, (Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu), IRCICA, İstanbul.
• İhsanoğlu, E., Şeşen, R., İzgi, C. (1999). Osmanlı Matematik Literatürü Tarihi, 2. Cilt, (Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu) IRCICA, İstanbul.
• Kaçar, M., Zorlu, T., Barutçu B., Bir, A., Ceyhan, C., Neftçi, A. (2012). İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz, (Ed. M. Karaca), Mavi Ofset, İstanbul.
• Kanberoğlu, N. (2018). “Osmanlı Devleti’nin II. Meşrutiyet Dönemi Demiryolu Politikaları 1908-1914”, Vakanüvis (Prof. Dr. Azmi Özcan Öğrencileri Özel Sayısı), 3, 158–187.
• Karayaman, M. (2011). “Uşak’a Demiryolunun Gelişi ve Sonuçları", CIEPO Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Tarihi Araştırmaları 6. Ara Dönem Bildirileri Kitabı, 2. Cilt, Meta Basım, 763–786.
• Kayaoğlu, T. (2013). Osmanlı Hâriciyesinde Gayr-i Müslimler (1852-1925), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Kılıç, M. (2012). “Tanzimat Döneminde Osmanlı Hariciye Nezâreti’nin Ermeni Memurları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 21/51, 93–124.
• Kökcü, A. (2013). “Osmanlı’da Bir Müsbet Bilimci: Aram Margosyan”, Dörtöğe, 2/4, 139–147.
• Kökcü, A. (2014). “Bir Osmanlı Muallimi ve Mühendisi Mustafa Salim Bey ve Hesâb-ı Asgar-ı Nâmütenâhiyat Kısm-ı Evvel Hesâb-ı Tefâzülî Adlı Eseri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54/2, 407–418.
• Kolay, A. (2011). İzmir-Kasaba ve Uzantısı Demiryolu Hatları (1863-1897). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi
• Kolay, A. (2017). “Anadolu’da İşletmeye Açılan İlk Demiryolu Hattı: İzmir-Kasaba (Turgutlu) Demiryolu”, ASOS Journal, 5/54, 89–106.
• Kösebay Erkan, Y. ve Ahunbay, Z. (2008). “Anadolu Demiryolu Mirası ve Korunması”, İTÜ Dergisi Seri A: Mimarlık, Planlama, Tasarım, 7/2, 14–25.
• Krivanek, K. (2009). Villen in Strobl Familiengeschichten, Eisl&Friends, Strobl.
• Lacourt, A. (2020). Liste Générale Des Élèves Du Corps et Des Élèves Civils de l’École Des Ponts et Chaussées 1744-1930 et Des Élèves Des Cours Préparatoires 1875-1920. École Nationale Des Ponts et Chaussées-Direction de La Documentation, Des Archives et Du Patrimoine. (5. 1. 2022) https://www.Écoledesponts.fr/download/155702.
• Margossian, A. (1908). Contribution a L’étude Des Carrés Magiques: De L’Ordonnance Des Nombres Dans Les Carrés Magiques Impairs (Procédés Généraux Pour Leur Construction Immédiate), Librairie Scientifique A. Hermann, Paris.
• Margossian, A. (1925). "Simple Observation sur la définition du calcul des probabilités", Association Française Pour l’avancement Des Sciences, Congrès, 048, 1924, Liège, Association Française Pour l’Avancement des Sciences, 135.
• Margossian, A. (1931). “Carrés Latins et Carrés d’Euler (Modules Impairs)”, L’Enseignement Mathématique, 30, 41–49. doi: 10.5169/seals-23882.
• Margossian, A. (1935). “Carrés Latins Semi-Diagonaux”, L’Enseignement Mathématique, 34, 365–377. doi: 10.5169/seals-26618.
• Margosyan, A. (1302). Fenn-i Mihanik-i Riyâzî, Fenn-i Hareket ve Fenn-i Kuvva, Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyûn Matbaası, İstanbul.
• Margosyan, A. (1304). Hesâb-ı Tahlîli, Kitâb-ı Evvel: Hesâb-ı Tefâzülî, 1. Cilt, Matbaa-i Daire-i Askeriyye, İstanbul.
• Margosyan, A. (1910). “İstatistik Hakkında Bazı Mülâhazât”, Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Mecmuası, 1/6, 137–141.
• Margosyan, K. (1308). Mizânü’ş-Şiir Fi Aruzi’l-Arabi ve’l-Acemi ve Fi’l-Kavafi, Hakkak Serviçen Matbaası, İstanbul.
• Margosyan, K. (1859). Sarf ve Nahv-i Fransevi, 1. Cilt, Darülâsitane-i Aliyye, İstanbul.
• Neftçi, A., Yiğit, N., Şahin, H. H., Uysal, A. O., Satar, S. (2007). İstanbul Teknik Üniversitesi Arşivi: Hendese-i Mülkiye Mektebi (HMM), Mühendis Mektebi Müdüriyeti (MÜM), Yüksek Mühendis Mektebi, İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• Okay, C. (2004). Eski Harfli Mühendislik Dergileri, Kurtiş Matbaası, İstanbul.
• Okay, C. (2008). Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Belgeleriyle, TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Ankara.
• Ottoman Bank. (1901). Depots de Titres, A. Margossian. (23. 11. 2021) https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/150726.
• Pakalın, M. Z. (2008). Sicill-i Osmanî Zeyli: Son Devir Osmanlı Meşhurları Ansiklopedisi, 11. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Pamukciyan, K. (2003). Ermeni Kaynaklarından Tarihe Katkılar: Zamanlar, Mekânlar, İnsanlar, 3. Cilt, Aras Yayıncılık, İstanbul.
• Pfarre Strobl. (1931). Death Record of Aram Margossian. (23. 06. 2022) https://data.matricula-online.eu/de/oesterreich/salzburg/strobl/STBIV/?pg=259.
• Ponts Alliance France. (1886). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Tours. Elde edilme tarihi: 11 Ekim 2024, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k14238093/f51.image.r=Margossian
• Ponts Alliance France. (1890). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Corbeil. Elde edilme tarihi: 14 Ekim 2024, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1423814d/f38.image.r=Margossian
• Ponts Alliance France. (1891). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Corbeil. Elde edilme tarihi: 14 Ekim 2024, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1423815t/f52.image.r=Margossian
• Ponts Alliance France. (1897). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Corbeil. Elde edilme tarihi: 10 Eylül 2024, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1423817n/f46.image.r=Margossian
• Ponts Alliance France. (1908). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Ed. Crété. Elde edilme tarihi: 23 Haziran 2021, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k992874z/f43.item.r=Aram Margossian
• Ponts Alliance France. (1910). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Ed. Crété. Elde edilme tarihi: 08 Mart 2022, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k14238256/f50.item
• Ponts Alliance France. (1912). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Ed. Crété. Elde edilme tarihi: 08 Mart 2022, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1423826m/f38.item
• Ponts Alliance France. (1917). Association Amicale Des Ingénieurs Anciens Élèves de l’École Des Ponts et Chaussées de France / Bulletin, Paris: Ed. Crété. Elde edilme tarihi: 09 Kasım 2024, https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k1423828f/f103.image.r=Margossian
• Salzburg Chronicle. (18 Temmuz 1926). “Aus dem Gerichtssaal”, 157.
• Şişman, A. (2002). “Yurt Dışında Tahsil Yapan Burslu Ermeni Asıllı Osmanlı Öğrencileri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4/2, 1–30.
• Stamboul (Aram Margossian). (1919). “Q 4984”, L’Intermédiaire Des Mathématiciens, XXVI, 163.
• Stehrer, J. (1998). Strobl Am Wolfgangsee, Salzburger Druckerei, Strobl.
• Stern, E. (1939). “Über Eine Zahlentheoretische Methode Zur Bildung Und Anzahlbestimmung Neuartiger Lateinischer Quadrate”, Bulletin Scientifique de L’École Polytéchnique de Timișoara, 9/10, 101–131.
• Takıcak, S. B. ve Eden, A. (2023). "İnşaat Mühendisi ve Amatör Matematikçi Aram Margosyan’ın İstatistik Üzerine Görüşleri", Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 24/1, 33–65. doi: 10.26650/oba.1133163.
• Tamçelik, S. (2000). “Osmanlı Dönemi Demiryollarının Tarihi Gelişimi İçerisinde Siyasî, İktisadî ve Sosyal Etkiler”, Erdem, 12/35, 483–535.
• Tavukçu, İ. (2012). İstanbul Basını’nda Büyük Kabine (21 Temmuz 1912-23 Ocak 1913). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Gazi Üniversitesi.
• Tekdemir, A. (2019). “İzmir Şimendifer Mektebi”, Gaziantep University Journal of Social Sciences, 18/2, 904–921.
• Tuğlacı, P. (2004). Tarih Boyunca Batı Ermenileri (1891-1922), 3. Cilt, Pars Yayın, İstanbul.
• Uluçay, Ç. ve Karatekin, E. (1958). Yüksek Mühendis Okulu (Yüksek Mühendis ve Yüksek Mimar Yetiştiren Müesseselerin Tarihi), Berksoy Matbaası, İstanbul.
• Ünalın, Ç. (2008). “Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti (OMMC) Ortamı”, Osmanlı Mühendis ve Mimar Cemiyeti Belgeleriyle, (Ed. C. Okay), TMMOB Mimarlar Odası Ankara Şubesi, Ankara.
• Yıldırır, M. (2013). Türkiye Kadastrosu’nun Tarihine Dair İki Önemli Kaynak: Mahmud Es’ad Efendi Layihası ve İlk Kadastro Kanunu. (Yayımlanmamış Tapu ve Kadastro Uzmanlık Tezi). T.C. Çevre ve Şehircilik Bakanlığı.
• Yılmaz, T. (2023). “İlk Sivil Mühendislik Okulumuz Hendese-i Mülkiye Mektebi”, 1773’ten 2023’e İTÜ Tarihi, 1773-1909 Dönemi Mühendislik ve Mimarlığın Gelişimi, (Ed: M. Kaçar ve D. Aysal Cin), İTÜ Yayınevi, İstanbul.
• Zartanyan, V. ve Zartanyan, B. (1911). Hişadagaran (Abide) (Ermenice), 2. Cilt, Serviçen Matbaası, İstanbul.