1787 TARİHLİ KEFALET DEFTERİ’NDE MENLİK KAZASI

Yıl 2025, Sayı: 71, 21 - 45

Betül Tezcan

https://doi.org/10.30794/pausbed.1731750

Öz

Osmanlı toplumunun öz denetim mekanizmasının önemli bir parçasını kefalet sistemi oluşturmuştur. Bu yöntemle bireyler, çeşitli sorumlulukları birbirleri ile paylaşmışlar ve dolayısıyla onların devlete karşı olan maddi ve manevi yükümlülüklerinin garanti altına alınması sağlanmıştır.
Osmanlı Devleti’nde çeşitli sebeplerle uygulanan kefalete asayiş sorunlarının yaşandığı dönemlerde sıklıkla başvurulmuştur. Bu anlamda Rumeli’deki eşkıyalık faaliyetleri sırasında, bölge halkının eşkıya çıkmaması veya eşkıyaya yardım etmemesi için kefalete bağlandığı bilinmektedir. 1787 tarihli Menlik Kazası’na ait Kefalet Defteri bu maksatla tutulan bir defter olma özelliğine sahiptir. Bu defter göstermektedir ki kefalet kayıtları birer tahrir niteliği taşımaktadır ve onlar vasıtasıyla ilgili bölgenin gerek idarî/yerleşim birimlerinin gerek buralarda meskûn erkek nüfusunun tespitini sağlamak mümkündür. Nitekim bu çalışma ile Menlik Kazası’nın nüfus ve demografisine dair veriler içeren Kefalet Defteri kapsamında, bugün Bulgaristan’ın küçük bir şehri olan Menlik’in XVIII. yüzyılın sonlarındaki durumuna ışık tutulmuş olacaktır. Bu vesile ile şehrin idarî ve sosyo-demografik tarihine ilişkin olarak literatüre katkı sağlamak amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Kefalet , Kefalet Defteri , Menlik

MENLİK DISTRICT IN THE KEFALET REGISTER DATED 1787

Öz

The kefalet system constituted an important part of the self-control mechanism of the Ottoman society. With this method, individuals shared various responsibilities with each other, and thus their material and moral obligations towards the state were guaranteed.
Kefalet was applied for various reasons in the Ottoman State and was frequently used during periods of public order problems. In this sense, it is known that during the banditry activities in Rumelia, the local people vouched for each other to prevent them from becoming bandits or helping bandits. The Kefalet Register of Menlik District, dated 1787, has the characteristic of being a register kept for this purpose. This register also shows that the kefalet records have the nature of census, and through them it is possible to determine both the administrative/settlement units of the relevant region and the male population living there. In fact, this study will shed light on the situation of Menlik, a small city in Bulgaria today, in the late 18th century, within the scope of the Kefalet Register, which contains data on the population and demographics of the Menlik District. In this way, it is aimed to contribute to the literature regarding the administrative and socio-demographic history of the city.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State , Kefalet , Kefalet Register , Menlik

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• BOA, A.DVN.d., 823; BOA, A.DVN.d., 842.
• BOA, A.DVNSMHM.d., 111/474; BOA, A.DVNSMHM.d., 115/1951; BOA, A.DVNSMHM.d., 116/1076; BOA, A.DVNSMHM.d., 117/1030.
• BOA, AE.SABH.I., 89/6097.
• BOA, C.DH., 10/497.
• BOA, C.ZB., 53/2618.
• BOA, D.BŞM.d., 6526.
• BOA, MAD, 170.
• Diğer Kaynaklar
• 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri (937/1530) I (Dizin ve Tıpkıbasım), (Yay. Haz: A. Coşkun, A. Özkılınç, A. Sivridağ ve Murat Yüzbaşıoğlu), T.C. Başkanlık Osmanlı Arşivi Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 2003.
• Akdağ, M. (2019). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celâlî İsyanları, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Akman, E. (2021). Kolektif Bilincin Dinsel Referansları: Osmanlı Devleti’nde Toplum Düzeni Kasame-Nezir-Kefalet, Çizgi Kitabevi, Konya.
• Apaydın, H. Y. (2022). “Kefalet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 25, Ankara, 168-177.
• Çelik, Ş. (2014). “1261/1845 Tarihli Harput Kefalet Defteri ve Bu Deftere Göre XIX. Yüzyılın Ortalarında Harput Şehri”, Fırat Üniversitesi Harput Araştırmaları Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, Elazığ, 21-47.
• Demirel, D. (2016). Siroz Sancağı’nın Sosyo-Ekonomik Yapısı (1876-1912), (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demirtaş, M. (2017). “XIX. Yüzyılın İlk Yarısında İstanbul’da Kamu Düzenini Bozan Gruplara Karşı Yürütülen Mücadele”, Belleten, Cilt 81, Sayı 291, 481-524.
• Düzbakar, Ö. (2003). “Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 5, 97-108.
• Eğnim, K. (2013). Evliya Çelebi’ye Göre Rumeli’deki Bazı Halklar Ve Topluluklar, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ergenç, Ö. (1984). “Osmanlı Şehrindeki «Mahalle»nin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 4, 69-70.
• Ertuğ, H. N. (2000). Osmanlı Kefalet Sistemi ve 1792 Tarihli Kefalet Defterine Göre Boğaziçi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Gümüşçü, O. ve Küçükaşcı, M. S. (2019). “Köy”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Ek 2 (Gözden Geçirilmiş 3. Basım), Ankara, 85-87.
• Halaçoğlu, Y. (1999). “1740-1741 Tarihli Yazma Esere Göre Rumeli Kazalarının Rütbeleri”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, Cilt III, TTK Yayınları, Ankara, 869-897.
• İnalcık, H. (1993). “Çiftlik”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 313-314.
• İnciciyan, P. l. ve Andreasyan, H.D. “Osmanlı Rumelisi Tarih ve Coğrafyası”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı 2-3, 11-88.
• Kahraman, A. (1998). “İslam Hukukunda Şahsa (Nefse) Kefâlet Müessesesi ve Türk Ceza Muhakemeleri Hukuku’ndaki Teminatla Salıverme Müessesesi ile Mukayesesi”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı 2, 301-328.
• Kalıpçı, M. E. (2024). Bir Toplumsal Denetim Aracı Olarak Osmanlı Hukukunda Nezir Usulü, Türkiye Adalet Akademisi Yayınları, Ankara.
• Karademir, Z. (2018). “Statüleri ve Mahiyetleri Açısından Osmanlı Ekonomisinde Büyük Çiftlikler (18. Yüzyıl)”, Cihannüma Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, Aralık 2018, 15-43.
• Karpat, K. H. (1985). Ottoman Population 1830-1914: Demographic and Social Characteristics, The University of Wisconsin Press, London.
• Keyder, Ç. (1998). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Büyük Ölçekli Ticari Tarım Var Mıydı?”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım, (Ed: Ç. Keyder ve F. Tabak), (Çev: Z. Altok), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1-14.
• Kılıç, S. (2022). Osmanlı Komşuluk Hukuku, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kırlı, C. (2010). “Devlet ve İstatistik: Esnaf Kefalet Defterleri Işığında III. Selim İktidarı”, Nizam-ı Kadim’den Nizam-ı Cedid’e III. Selim ve Dönemi, (Ed: S. Kenan), İSAM, İstanbul, 183-212.
• Kırlı, C. ve Başaran B. (2011). “18. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Esnafı”, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Esnaf ve Ticaret, (Ed: Fatmagül Demirel), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• Menekşe, Ö. (2024). “Osmanlı’da Hırsızlık Suçunu Önleme Yöntemi Olarak Şahsa Kefalet Sistemi”, İstanbul International Contemporary Scientific Research Congress-IV, 5-7 July, İstanbul, 346-361.
• Mahmud Şevket Paşa. (1983). Osmanlı Askeri Teşkilatı ve Kıyafeti (Osmanlı Ordusunun Kuruluşundan 1908 Yılına Kadar), K.K.K. Ankara Basımevi, Ankara.
• Nachev, I. (2015). “Melnik After 1912: Social and Economic Challenges Facing a Border Town at the Time of Nation States”, Études Balkaniques (Greece, Bulgaria and European Challenges in the Balkans), (Ed: Y. Konstantinova), Académie Bulgare des Sciences Institut D’études Balkaniques & Centre de Thracologie, Sofia, 126-139.
• Osmanlı Yer Adları I: Rumeli Eyaleti (1514-1550), (Yay. Haz: A. Coşkun, A. Özkılınç ve A. Sivridağ), T.C. Başkanlık Osmanlı Arşivi Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 2013.
• Özcan, A. (1993). “Çorbacı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 369-370.
• Özcan, T. (2001). “Osmanlı Mahallesi Sosyal Kontrol ve Kefalet Sistemi”, Marife Dini Araştırmalar Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 129-151.
• Özekmekçi, M. M. (2020), İlk Osmanlı Nüfus Sayımları (1830-1850) ve İngiltere, ABD Nüfus Sayımları ile Mukayesesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Manisa Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özekmekçi, M. M. (2020), “Osmanlı Devleti’nin İlk Genel Sayımının Öncüsü Olarak Önerilen Sayımlar”, Kesit Akademi Dergisi, Sayı 25, 148-160.
• Öztunç, H. B. (2021). “Menlik, Petriç ve Cuma-i Bâlâ Nasihat Heyetleri ve Faaliyetleri”, XIII. Uluslararası Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Kongresi Bildirileri, (Ed: B. Kocaoğlu), Samsun Mübadele ve Balkan Türk Kültürü Araştırmaları Derneği Kültür Yayınları, 319-330.
• Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, MEB Yayınları, İstanbul.
• Saydam, A. (1997). “Kamu Hizmeti Yaptırma ve Suçu Önleme Yöntemi Olarak Osmanlılarda Kefâlet Usûlü”, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 64, 68-72.
• Sezgin, İ. (2007). “Paşa Livâsı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 34, İstanbul, 183-184.
• Stoyanovski, A. (1974). “XVII. Yüzyılın Sonuna Kadar Makedonya’nın Osmanlı Hakimiyeti Devrinde İdari Taksimatı”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S. 4-5, Ağustos 1973-1974, (Çev: İ. Eren), Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul, 213-230.
• Sümer, F. (1988). “Ağa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 1, İstanbul, 451-452.
• Şemseddin Sami. (1317). Kâmûs-ı Türkî, İkdam Matbaası, İstanbul.
• Şemseddin Sami. (1316). Kâmûs-ül Alâm, VI, Mihran Matbaası, İstanbul.
• Şemsü’l-eimme Ebû Sehl Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed Serahsî. (2008). Mebsût, 19. Cilt, (Ed: Mustafa Cevat Akşit), (Çev: Ş. Kalay vd.), (Tashih eden: A. Şafak vd.), Gümüşev Yayınları, İstanbul.
• Toprak, S. V. (2015). Besni: 1846 Tarihli Bir Kefâlet Defterine Göre Nüfus ve Sosyal Hayat, Adıyaman Üniversitesi Yayınları, Adıyaman.
• Ünlü, E. (2023). “Dağlı İsyanları Sırasında Kefalete Bağlanan Rumeli Şehirleri”, INCSOS VIII. Uluslararası Sosyal Bilimler Kongresi, 20-23 Ekim 2022 Tam Metin Bildiri Kitabı, Tekirdağ, 90-110.
• Yazıcı, M. (2013). “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı Devleti’nde Kamu Düzeninin İşleyişini Etkileyen Unsurlar Üzerine”, Asia Minor Studies International Journal of Social Sciences, Cilt 1, Sayı 1, 156-178.