XIV. VE XVII. YÜZYILLARDA İKLİMSEL VE DOĞAL ŞARTLARIN OSMANLI İMPARATORLUĞU’NA ETKİSİ

Yıl 2018, Cilt: 4 Sayı: 2, 216 - 240, 30.07.2018

Vi An Lu

Öz

Günümüzde iklim
değişiklikleri toplumların yaşamını büyük ölçüde etkilemektedir. Fakat bu
türden etkiler yalnızca çağdaş döneme özgü değil sanayi devrimi öncesinde de
toplumlara derinden tesir etmiştir. Dönemin büyük devletlerinden olan Osmanlı
İmparatorluğu da hiç şüphe yok ki iklim değişikliklerinin etkisi altında
kalmıştır. Peki,iklim değişikliğinin Osmanlı İmparatorluğu’nda etkileri nasıl
olmuştur? Örneğin, iklim değişikliğine bağlı olarak XIV. yüzyılda ortaya çıkan
“Kara Ölüm” (Büyük Veba Salgını) gibi doğal afetlerin, kuruluş döneminde
Osmanlıların gelişimine tesir ettiği bilinmektedir. Bilhassa, XVI. ve XVII.
yüzyıllar arasında Küçük Buzul Çağı olarak adlandırılan çok ciddi iklim
değişiklikleri toplumsal yaşam, ekonomi ve siyaset gibi birçok açıdan Osmanlı
İmparatorluğu’nu etkilemiş olup ülke içinde krizlere yol açmıştır.

XIV. ve
XVII. yüzyıllarda iklimsel ve doğal şartların Osmanlı İmparatorluğu’na
etkilerini araştırmak için bu çalışmada çevre tarihine yaklaşımlarla birlikte,
ilk olarak iklimsel ve doğal şartların rolü ile tarih boyunca anormal iklim
olayları ve sert hava koşullarının çeşitli uygarlıklara
etkileri incelenecektir. Ardından Osmanlı İmparatorluğu’nun ekolojisinin önemli
özellikleri anlatılacak ve akabinde Osmanlı klasik dönemi, özellikle XVI.
yüzyılın sonlarından XVII. yüzyıla kadar ortaya çıkan aşırı soğuk, şiddetli
kış, kuraklık ve salgın hastalıklar gibi Küçük Buzul Çağı ile bağlantılı olan
anormal iklim olayları ve doğal afetler tetkik edilecektir. Bu bulgulara göre
iklimsel ve doğal şartların Osmanlı İmparatorluğu’nun kıtlık, demografik
değişim, göçler ve isyanlar gibi krizlere neden olan etkileri ele alınarak
incelenmiş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İklim Değişiklikleri, Küçük Buzul Çağı, Osmanlı İmparatorluğu’nun Krizi

Kaynakça

• A. Birincil KaynaklarEvliyâ Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 2 (Zekeriya Kurşun - Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı haz.), İstanbul: Yapı Kredi Kültür Yayıncılık, 2006.Evliyâ Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 4 (Yücel Dağlı - Seyit Ali Kahraman haz.), İstanbul: Yapı Kredi Kültür Yayıncılık, 2001.Evliyâ Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 10 (Seyit Ali Kahraman - Yücel Dağlı - Robert Dankoff haz.), İstanbul: Yapı Kredi Kültür Yayıncılık, 2007.B. İkincil KaynaklarAkdağ, Mustafa, “Celâlî İsyanlarının Başlaması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, 1945, 23-50.Akdağ, Mustafa, Celâlî İsyanları (1550 - 1603), Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1963.Akdağ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası: Celalî İsyanları, İstanbul: Cem Yayınevi, 1995.Akkemik, Ünal - v.d, “Anadolu’da Son 350 Yılında Yaşanan Önemli Kurak ve Yağışlı Yıllar”, Türkiye Kuvarterner Sempozyumu 5 (2005), 129-135.Angel, J. Lawrence, “Ecology and Population in the Eastern Mediterranean”, World Archaeology, Vol. 4, No. 1, Population (Jun., 1972), 88-105.Appleby, Andrew B., “Epidemics and Famine in the Little Ice Age”, The Journal of Interdisciplinary History, Vol. 10, No. 4, Spring 1980, 643-663.Atwell, William S., “Volcanism and Short-Term Climate Change in East Asian and World History, c. 1200-1699”, Journal of World History, Vol. 12, No. 1 (Spring, 2001), 29-98.Ayalon, Yaron, Natural Disasters in the Ottoman Empire Plague, Famine, and Other Misfortunes, Cambridge: Cambridge University Press, 2015.Barkan, Ömer Lûtfi, “Tarihî Demografi Araştırmaları ve Osmanlı Tarihi”, Türkiyat Mecmuası, Cilt X, 1953, 1-26.Barkan, Ömer Lûtfi, “Research on the Ottoman Fiscal Surveys”, Studies in the Economic History of the Middle East from the Rise of Islam to the Present Day (M. Cook ed.), London: Oxford University Press, 1970, 163-171. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, Cilt 51, Sayı 1, 2001, 1-11.Boomgaard, Peter (ed.), A World of Water: Rain, Rivers and Seas in Southeast Asian Histories, Leiden: KITLV Press, 2007.Brook, Timothy, The Troubled Empire: China in the Yuan and Ming Dynasties, Massachusett: Belknap Press of Harvard University Press, 2010.Buldur, Adnan Doğan, “Evliya Çelebi’nin (17. Yüzyıl) ‘İklim’ Anlayışı ve Seyahatname’de Beldelerin İklimi”, Marmara Coğrafya Dergisi, Sayı 33, Ocak 2016, 390-409.Çağlar, Yücel, Türkiye’de Çevrenin ve Çevre Korumanın Tarihi Sempozyumu (Bildiri Metinleri), İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, 2000.Dursun, Selçuk, Forest and the State: History of Forestry and Forest Administration in the Ottoman Empire (Ph.D Dissertation), Istanbul: Sabancı University, 2007.East, Gordon, The Geography Behind History, London: Thomas Nelson and Sons LTD, 1938.Erder, Leila - Suraiya Faroqhi, “Population Rise and Fall in Anatolia 1550-1620”, Middle East Studies, Vol. 15, No. 3 (Oct., 1979), 322-345.Eren,Güler (ed.), Osmanlı, Cilt 3, Ankara: Türkiye Yayınları, 1999.Faroqhi, Suraiya, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia, Neyyir Kalaycıoğlu (çev.), Osmanlı’da Kentler ve Kentiler: Kent Mekânında Ticaret Zanaat ve Gıda Üretimi 1550-1650, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.Faroqhi, Suraiya (ed.), The Camridge History of Turkey, Vol. 3: The Late Ottoman Empire 1603 - 1839, New York: Cambridge University Press, 2006.Faroqhi, Suraiya, Devletle Başa Çıkmak: Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Çatışmalar ve Suç 1550 - 1720, İstanbul: Alfa, 2016.Fairgrieve, Jame, Geography and World Power, London: University of London Press, 1927.Gergis, Joëlle - Anthony M. Fowler, “A History of ENSO Events since A.D. 1525: Implications for Future Climate Change”, Climatic Change, 92, 2009, 343-378.Goldstone, Jack A., “East and West in the Seventeenth Century: Political Crisis in Stuart England, Ottoman Turkey and Ming China”, Comparative Studies in Society and History, 30, 1 (1988), 103-142.Gönençgil, Barbaros - Güneyi Vural, “Çevre Tarihi Açısından Küçük Buzul Çağı ve Sosyal Etkileri”, TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, 13-14 October 2016, Ankara: 10-25.Griswold, William J., “Climate Change: a Possible Factor in the Social Unrest of Seventeenth Century Anatolia”, Humanist and Scholar. Essays in Honor of Andreas Tietze (edited by Health W. Lowry and Donald Quataert), Istanbul: The ISIS Press, 1993. 37-58.Griswold, William J., The Great Anatolian Rebellion, 1591 - 1611, Berlin: Klaus Schwarz Verlag, 1983. Ülkün Tansel (çev.), Anadolu’da Büyük İsyan 1591 - 1611, İstanbul: Kırmızı Yayınları, 2011.Grygiel, Jakub J., Great Powers and Geopolitical Change, Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 2006.Halaçoğlu, Yusuf, XIV. - XVII. Yüzyıllarda Osmanlılar’da Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1991.Haldon, John - Neil Roberts - Adam Izdebski, et al., “The Climate and Environment of Byzantine Anatolia: Integrating Science, History, and Archaeology”, Journal of Interdisciplinary History, XLV: 2 (Autumn, 2014), 113-161.Huntington, Ellsworth, “Changes of Climate and History”, The American Historical Review, Vol. 18, No. 2, (Jan., 1913), 213-232.İnal, Onur, “Environmental History as An Emerging Field in Ottoman Studies: An Historiographical Overview”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı 38, 2011, İSAM, 1-25.İnalcık, Halil (çev. Ruşen Sezer), Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ (1300 - 1600), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.İnalcık, Halik, Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, İstanbul: Türkiye Bankası Kültür Yayınları, 2016.Karademir, Zafer, İmparatorluğun Açlıkta İmtihanı Osmanlı Toplumunda Kıtlıklar (1560 - 1660), İstanbul: Kitapyayınevi, 2014.Kılıç, Orhan, “Mühimme Defterlerine Göre 16. Yüzyılın İkinci Yarısına Osmanlı Devleti’nde Doğal Afetler (Fırtınalar, Su Baskınları, Şiddetli Soğuklar ve Yıldırım Düşmesi Olayları), Pax Ottomana Studies in Memoriam Prof.Dr. Nejat Göyünç (Kemal Çiçek ed.), Ankara: Yeni Türkiye, 2001, 793-820.Kılıç, Orhan, “Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Kıtlıklar”, Türkler, Cilt 10 (Hasan Celâl Güzel - Kemal Çiçek - Salim Koca ed.), İstanbul: Yeni Türkiye Yayınları, 2002, 718-730.Kılıç, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar, Elazığı: Fırat Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2004.Korotaev, Andrey - Vladimir Klimenko - Dmitry Proussakov, “Origins of Islam: Political-Anthropological and Environmental Context”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, Vol. 52, No. 3/4 (1999), 243-276.Kuniholm, Peter Ian, “Archaeological Evidence and Non-evidence for Climatic Change”, Philosophical Transactions of the Royal Society of London, Series A, Mathematical and Physical Sciences 330, N. 1615, April 1990, s. 645-655.Lamb, Hubert Horace, Climate, History and the Modern World, New York: Routldege, 1997.Lowry, Health W., “Pushing the Stone Uphill: The Impact of Bubonic Plague on Ottoman Urban Society in the Fifteenth and Sixteenth Centuries”, Osmanlı Araştırmaları, Cilt XXIII, 2003, 93-132.Luterbacher, J. - et al., “The Late Maunder Minimum (1675-1715) - A Key for Stuyding Decadal Scale Climatic Change in Europe”, Climatic Change, 49, 2001, 441-462.Luterbacher, J. - E. Xoplaki, “500-Year Winter Temperature and Precipitation Variability over the Mediterranean Area and Its Connection to the Large-Scale Atmospheric Circulation”, Mediterranean Climate. Variability and Trends (H.-J. Bolle ed.), Berlin - Heidelberg: Springer Verlag, 2003, 133-153.Marien, Gisèle, The Black Death in Early Ottoman Territories: 1347 - 1555, Thesis of Master’s Degree, Bilkent University Department of History, Ankara, 2009.Matthews, John A. - Keith R.Briffa, “The ‘Little Ice Age’: Re-Evaluation of an Evolving Concept”, Geografiska Annaler. Series A, Physical Geography, Vol. 87, No. 1, Special Issue: Climate Change and Variability (2005), 17-36.Mazo, Jeffrey, “Climate and History”, The Adelphi Papers, 49: 409, 2009, 43-72.Midddleton, Guy D., “Nothing Lasts Forever: Environmental Discourses on the Collapse of Past Societies”, Journal of Archaeological Research, Vol. 20, No. 3 (September 2012), 257-307.Mikhail, Alan, The Nature of Ottoman Egypt: Irrigation, Environment, and Bureaucracy in the Long Eighteenth Century, Ph.D Dissertation, University of California, Berkeley, 2008.Mikhail, Alan, Nature and Empire in Ottoman Egypt. An Environmental History, New York: Cambridge University Press, 2011.Mikhail, Alan, “Ottoman Iceland: A Climate History”, Environmental History 20 (2015), 262-284.Mrgić, Jelena, “Wine or ‘Raki’ - The Interplay of Climate and Society in Early Modern Ottoman Bosnia”, Environment and History, Vol. 17, No. 4 (November 2011), 613-637.Özarslan, Metin, “Türk Kültüründe Ağaç ve Orman Kültü”, Türkbilig, 2003/5, 94-102.Özel, Oktay, “Population Changes in Ottoman Anatolia during the 16th and 17th Centuries: The ‘Demographic Crisis’ Reconsidered”, International Journal of Middle East Studies, 36 (2004), 183-205.Özdemir, M. Ali, “İklim Değişmeleri ve Uygarık Üzerindeki Yansımalarına İlişkin Bazı Örnekler”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt 6, Sayı 2, 2004, 173-192.Özkaya, Yücel, “Osmanlı İmparatorluğunda XVIII. Yüzyılda Göç Sorunu”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt 14, Sayı 25, 1981, 171-208.Parker, Geoffrey, “Crisis and Catastrophe: The Global Crisis of the Seventeenth Century Reconsidered”, American Historical Review, 2008, 1053-1079.Parker, Geoffrey, Global Crisis: War, Climate Change and Catastrophe in the Seventeenth Century, New Haven and London: Yale University Press, 2012.Parker, Geoffrey, “Lessons From the Little Ice Age”, The New York Times, March 22 2014. Doi: https://www.nytimes.com/2014/03/23/opinion/sunday/lessons-from-the-little-ice-age.html Ponting, Clive (çev. Ayşe Başcı), Dünyanın Yeşil Tarihi: Çevre ve Büyük Uygarlıkların Çöküşü, İstanbul: Sabancı Üniversitesi, 2012.Sezer, Baykan (ed.), Osmanlı Su Medeniyeti: Uluslararası Sempozyum Bildiriler Kitabı 5-8 Mayıs 2000, İstanbul: İSKİ, 2000.Schamiloglu, Uli, “The Rise of the Ottoman Empire: The Black Death in Medieval Anatolia and its Impact on Turkish Civilization”, Views From the Edge. Essays in Honor of Richard W. Bulliet (Neguin Yavari, Lawrence G. Potter, Jean-Marc Ran Oppenheim editors), New York: Columbia University Press, 2004, 255-279.Tabak, Faruk, The Waning of the Mediterranean, 1550-1870: A Geohistorical Approach, Baltimore: Johns Hopkins University Press, 2008.Teleliş, Ioannis G., “Medieval Warm Period and the Beginning of the Little Ice Age in the Eastern Mediterranean: An Approach of Physical and Anthropogenic Evidence”, Byzanz als Raum: zu Methoden und Inhalten der historische Geographie de östlichen Mittelmeerraumes (Klaus Belke ed.), Wien: Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften, 2000, 223-243.Telelis, Ioannis G., “Weather and Climate As Factors Affecting Land Transport and Communications in Byzantium”, Byzantion, Vol. 77 (2007), 432-462.Telelis, Ioannis G., “Climatic Fluctuations in the Eastern Mediterranean and the Middle East AD 300-1500 from Byzantine Documentary and Proxy Physical Paleoclimatic Evidence - A Comparison”, Jahrbuch Der Österreichischen Byzantinistik, 58. Band, Wien: Österreichischen Akademie der Wissenchaften, 2008, 167-207.Wang, Zongtai, “The Little Ice Age of the Northwest Region, China”, Chinese Geographical Science, Vol. 2, No. 3, 1992, 215-225.White, Sam, “Climate Change and Crisis in Ottoman Turkey and the Balkans, 1590-1710”, Proceedings of the International Conference on Climate Change and Middle East: Past, Present and Future (ed. Y. Ünal, C. Kahya and D. Demirhan Bari), 2006, 391-409.White, Sam, “Rethinking Disease in Ottoman History”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 42, No. 4 (November 2010), 549-567.White, Sam, The Climate of Rebellion in the Early Modern Ottoman Empire, Cambridge: Cambridge University Press, 2011. Nurettin Elhüseyni (çev.), Osmanlı’da İsyan İklimi. Erken Modern Dönemde Celâli İsyanları, İstanbul: Alfa, 2013.Varlık, Nükhet, Disease and Empire:A History of Plague Epidemics in the Early Modern Ottoman Empire (1453-1600), Ph.D Dissertation, Chicago University, 2008.Vural, Güneyi, Fiziki Özellikleri ve Beşeri Etkileriyle: Küçük Buzul Çağı (1300 - 1850) (Yükek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, İstanbul, 2016.Xoplaki, Eleni - Panagiotis Maheras - Juerg Luterbacher, “Variability of Climate in Meridional Balkans during the Periods 1675-1715 and 1780-1830 and Its Impact on Human Life”, Climatic Change, 48, 2001, 581-615.Yediyıldız, Bahaeddin, XVIII. Yüzyılda Türkiye’de Vakıf Müessesesi Bir Sosyal Tarih İncelemesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2003.Yılmaz, Yusuf - Yahya Kadığolu, “Küçük Buzul Çağı, Kuraklık ve Diğer Coğrafi Olayların Celali İsyanları Üzerindeki Etkileri”, Studies of The Ottoman Domain, Cilt 7, Sayı 12, Şubat 2017, 267-288.Yörük, Doğan, “Osmanlıdan Günümüze Türk Toplumunda Çevre Anlayışının Gelişmesinde Vakıflar ve Dernekler”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 40, Güz 2016, 361-372.