Ailede Ölüm ve Yas Okuryazarlığı

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 4, 644 - 657, 25.12.2024

Öznur Başyiğit , Buket Şimşek Arslan

https://doi.org/10.18863/pgy.1384342

Cited By: 1

Öz

Ölüm, canlının doğumuyla başlayan yaşamın, bilinmeyen bir zaman içerisinde biyolojik olarak sona ulaşmasıdır. Ölen canlının biyolojik varlığı sona ererken, yaşamaya devam eden diğer yakınları için farklı duygu ve düşünceleri içeren yas süreci ortaya çıkmaktadır. Bu derlemenin amacı, ölüm ve yas okuryazarlığını tanımlamak ve ailedeki önemini açıklamaktır. Ölüm ve yas okuryazarlığı bireylere, doğumla başlayan ve ölümle sona eren yaşamlarını anlamlandırma, ölüm olgusu ve ölümle kaybetme, yas olgusu ve yas süreci, yas ile hayata devam etme gibi konularda eğitici ve güçlendirici bilgi vermeyi amaçlamaktadır. Literatürde ölüm okuryazarlığının dört boyutu bulunmaktadır. Bu boyutlar pratik bilgi (konuşma desteği, uygulamalı bakım), deneyimsel bilgi, olgusal bilgi ve toplum bilgisi (yardıma ulaşma, toplumsal destek grupları) olarak tanımlanmıştır. Yas okuryazarlığında ise üç boyut bulunmaktadır. Bunlar bilgi, beceri ve değerler boyutlarıdır. Ölüm ve yas okuryazarlığının boyutlarını kaybedilen birey ile olan ilişki, ölümün nasıl gerçekleştiği, yas sürecindeki bireyin duygudurumu, kültür gibi birçok faktör etkilemektedir. Ölüm ve yas çok boyutlu konulardır. Bu nedenle bu alanlarda okuryazarlığın geliştirilmesinden birçok disiplin sorumludur. Aile, insanların kendini güvende hissettikleri karşılıklı etkileşim, deneyim ve paylaşımların yaşandığı temel sosyal birimdir. Aile üyelerinden birinin ölümü, hayatta kalan diğer üyeler için oldukça yıkıcı bir süreç olabilmektedir. Ölüm ve yas sürecini doğru bir şekilde anlamak ve deneyimleme becerisi geliştirmek, hayata karşı da doğru ve etkili bir tutum sağlayabilme adına önem taşımaktadır. Bu bağlamda ailede ölüm ve yas okuryazarlığının geliştirilmesinin, ölüm olgusu, sevilen birinin ölümünün birey ve aile üzerinde yarattığı etki, yas tepkileri, çocuklarla ve ergenlerle ölümün nasıl konuşulması gerektiği, aile içi iletişimin etkin rolü, sosyal desteğin önemi, yas sürecinin bileşenleri gibi birçok konuya açıklık getireceği düşünülmektedir. Aile bireylerinin ölüm ve yas okuryazarlığına sahip olması, sevdiği birinin ölümünü deneyimleyen bireylerin ölüm ve yas sürecini anlamlandırabilmesi, yas tepkilerini tanıması, eski işlevselliğine dönmesi ve güçlenmesi konusunda oldukça önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Aile, okuryazarlık, ölüm, yas

Etik Beyan

Bu çalışma derleme türünde olması nedeniyle etik kurul onayına gerek bulunmamaktadır.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum yoktur.

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Death and Grief Literacy in the Family

Öz

Death, which begins with the birth of a living, is the biological end of life in an unknown time. As the biological existence of the deceased comes to an end, the grief, which includes different feelings and thoughts, emerges for the other relatives who continue to live. The aim of this review is to describe death and grief literacy and explain its importance in the family. Death and grief literacy aims to provide educational and empowering information on subjects such as making sense of their lives that begin with birth and end with death, the phenomenon of death and loss through death, the phenomenon of grief and and continuing life with grief. There are four dimensions of death literacy in the literature. These dimensions are defined as practical knowledge (talking support, doing hands on care), experiential knowledge, factual knowledge and community knowledge (others can help me provide end of life care, support groups in my community). There are three dimensions in grief literacy. These are knowledge, skills and values dimensions. Many factors such as the relationship with the deceased, how the death occurred, the mood of the grieving individual, and culture affect the dimensions of death and grief literacy. Death and grief are multidimensional issues. Therefore, many disciplines are responsible for the development of literacy in these areas. The family is the basic social unit in which people feel safe, interact, experience and share. The death of a family member can be a devastating for other survivors. It is important to understand the death and grief correctly and to develop the ability to experience it, in order to provide a correct and effective attitude towards life. In this context, it is thought that the development of death and grief literacy in the family will clarify many issues such as the phenomenon of death, the effect of the death of a loved one on the individual and the family, grief reactions, how to talk about death with children and adolescents, the effective role of family communication, the importance of social support, and the components of the grief. It is very important for family members to have death and grief literacy, to make sense of the death and grief of individuals who have experienced the death of a loved one, to recognize their grief reactions, to return to their former functionality and to become stronger.

Anahtar Kelimeler

Family, literacy, death, grief

Etik Beyan

Since this study is a review, ethics committee approval is not required.

Destekleyen Kurum

There is no supporting institution.

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Afyonoğlu MF, Kesen NF, Özcan M, Yavuz M (2021) Bireylerin çocuk kaybı ve yas sürecinin aile sistem teorisi temelinde sosyal hizmet perspektifiyle değerlendirilmesi. Tıbbi Sosyal Hizmet Dergisi, 17:59-81.
• Ağcasulu H (2021) Sosyal politika olarak evde bakım hizmetleri: ülke örnekleri ve Türkiye. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 26:167-183.
• Akpınar N (1988) Dokuz yaş ilkokul çocuklarında ölüm kavramının incelenmesi (Yüksek lisans tezi). Ankara, Hacettepe Üniversitesi.
• Akyıldız D (2019) Yas tepkilerinin algılanan eş desteği, duygusal baskılama ve duygusal tepkisellik ile ilişkisinin incelenmesi (Yüksek lisans tezi). İstanbul, Maltepe Üniversitesi.
• Alptekin K, Duyan V (2009) İntihar ve İntiharı Önleme. İstanbul, Yeni İnsan Yayınevi.
• Altaş H (2020) Ölüm olgusu ve hasta yakınlarında ölüme ilişkin tutumlar. Ekev Akademi Dergisi, 24:139-150.
• Altun A (2005) Gelişen Teknolojiler ve Yeni Okuryazarlıklar. Ankara, Anı Yayınları.
• Apaydın S (2017) Çocuk ve Ergenlerde Ölüm, Kayıp ve Yas, 1. Basım. (Ed. Ö Erdur-Baker, İ Aksöz Efe): 51-85. Ankara, Anı Yayıncılık.
• Aras A, Tel H (2009) Kronik obstrüktif akciğer hastalığı olan hastalarda algılanan sosyal destek ve ilişkili faktörlerin belirlenmesi. Turk Thorac J, 10:63-80.
• Aslan AE, Ergün N, Duman B, Bozdağ F, Karataş S ve Fakirullahoğlu AMM (2018) Yaşlılarda eş kaybı, kayıp sonrası başa çıkma stratejileri ve gelecek beklentileri üzerine nitel bir araştırma. International Journal of Human Sciences, 15:340-358.
• Aşıcı M (2009) Kişisel ve sosyal bir değer olarak okuryazarlık. Değerler Eğitimi Dergisi, 7:9-26.
• Bailis AL, Kennedy WR (1977) Effects of a death education program upon secondary school students. J Educ Res, 71:63-66.
• Barker (2003) The Social Work Dictionary. Washington DC, NASW Press..
• Becker G, Xander CJ, Blum HE, Lutterbach J, Momm F, Gysels M et al. (2007) Do religious or spiritual beliefs influence bereavement? A systematic review. Palliat Med, 21:207-217.
• Bildik T (2013) Ölüm, kayıp, yas ve patolojik yas. Ege Tıp Dergisi, 52:223-229.
• Breen LJ, Aoun SM, O'Connor M, Howting D, Halkett GKB (2018) Family caregivers' preparations for death: A Qualitative Analysis. J Pain Symptom Manage, 55:1473-1479.
• Breen LJ, Kawashima D, Joy K, Cadell S, Roth D, Chow A et al. (2022) Grief literacy: a call to action for compassionate communities. Death Stud, 46:425-433.
• Bugen LA (1981) Copping: effect of death education. Omega (Westport), 11:175-183.
• Burcu E, Akalın E (2008) Ölüm olgusu üzerine sosyolojik tartışmalar. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları, 8:29-54.
• Cesur G (2017) “Kayıp yaşantıların sonrası:tartışmalı bir kavram “karmaşık yas”. Nesne Psikoloji Dergisi, 5:289-310.
• Chang M (2021) Death Cafés: where communities affirm grief. Am J Public Health, 111:82-83.
• Cipolletta S, Oprandi N (2013) What is a good death? Health care professionals' narrations on end-of-life care. Death Stud, 38:20-27.
• Corr CA, Nabe CM, Corr DM (2008) Death and Dying, Life and Living, 6th ed. Belmont, CA, Wadsworth Publishing.
• Coşkun Y, Akkaş G (2009) Engelli çocuğu olan annelerin sürekli kaygı düzeyleri ile sosyal destek algıları arasındaki ilişki. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 10:213-227.
• Crettaz B (2010) Cafés Mortels: Sortir La Mort Du Silence. Geneva, Switzerland, Labor et Fides.
• Çelik BN (2022) Ebeveyn kaybı yaşamış ve yaşamamış üniversite öğrencilerinin öz duyarlık ve duygu düzenleme güçlüğü düzeylerinin incelenmesi (Yüksek lisans tezi). İstanbul, Maltepe Üniversitesi.
• Çelik S (2023) Palyatif bakımdaki hasta yakınlarının ölüme karşı tutumu ve anksiyete durumunun belirlenmesi (Yüksek lisans tezi). Tokat, Gaziosmanpaşa Üniversitesi.
• Çoban M, Esatoğlu A (2004) Evde bakım hizmetlerine genel bir bakış. Tıp Etiği Dergisi, 12:109-120.
• Demirel Y, Yücel M (2017) Sosyal destek ve psikolojik güçlendirmenin duygusal tükenmişlik üzerine etkisi. Kastamonu Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 18:310-320.
• Dowdney L (2000) Annotation: childhood bereavement following parental death. J Child Psychol Psychiatry, 41:819-830.
• Döveling K (2015) Emotion regulation in bereavement:searching for and finding emotional support in social network sites. New Rev Hypermedia Multimed, 21:106-122.
• Egici MT, Kök Can M, Toprak D, Zeren Öztürk G, Esen ES, Özen B et al. (2019) Palyatif bakım merkezlerinde tedavi gören hastalara bakım veren bireylerin bakım yükleri ve tükenmişlik durumları. Journal of Academic Research in Nursing, 5:123-131.
• Engel GL (1961) Is grief a disease? A challenge for medical research. Psychosom Medicine, 23:18-22.
• Fong J (2017) The Death Cafe Movement:Exploring the Horizons of Mortality. London, UK, Palgrave Macmillan.
• Frankl EV (1994) Duyulmayan Anlam Çığlığı:Psikoterapi ve Hümanizm (Çeviri Ed. S Budak). İstanbul, Öteki Yayınevi.
• Freud S (1917) Mourning and Melancholia (Çeviri Ed. L Uslu). İzmir, Cem Yayınevi.
• Geçtan E (1990) Varoluş ve Psikiyatri. İstanbul, Metis Yayınları.
• Göcen G (2018) Psikoloji, Mitoloji ve Din. İstanbul, Kaknüs Yayınları.
• Gök Uğur H, Çatıker A (2019) Evde bakım hastalarının bakım vericilerindeki stres düzeyi ve etkileyen faktörlerin belirlenmesi. Ege Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Dergisi, 35:115-122.
• Gross JJ (1998) The emerging field of emotion regulation: an integrative review. Rev Gen Psychol, 2:271-299.
• Gündoğan S (2020) Yaşlılarda ölüm kaygısının yalnızlık ve sosyal destek ile ilişkisi (Yüksek lisans tezi). Çanakkale, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi.
• Hall LA (2012) The impact of gender, sex role type, depression, and membership expectations on participation in bereavement support groups (Doctoral thesis). Ohio, Xavier University.
• Harrawood LK, Doughty EA, Wilde B (2011) Death education and attitudes of counselors in training toward death: an exploratory study. Couns Values, 56:83-95.
• Harzadın T (2021) Yeniden Bağlanma-Kayıp ve Yas Sürecinde Hayata Yeniden Tutunmak. İstanbul, Kanon Kitap.
• Hayes B, Fabri AM, Coperchini M, Parkar R, Austin Crowe Z (2017) Health and death literacy and cultural diversity:insights from hospital-employed interpreters. BMJ Support Palliat Care, 10:e8.
• Jung GC (1997) Ruh ve Ölüm (Çeviri ed. E Gürol). Analitik Psikoloji. İstanbul, Payel Yayınevi.
• Kahraman S (2021) Yas Süreçleri ve Kişilik. Adıyaman, İKSAD Yayınevi.
• Kahrıman F (2014) Kanserli hastalara bakım verenlerde bakım yükü ve algılanan sosyal destek arasındaki ilişki (Yüksek Lisans Tezi). İzmir, Ege Üniversitesi.
• Karaca F (2000) Ölüm Psikolojisi. İstanbul, Beyan Yayınları.
• Karakaya C, Işıkhan V (2020) Palyatif bakım hastalarına bakım veren aile üyelerinde yaşam kalitesinin değerlendirilmesi. Toplum ve Sosyal Hizmet, 31:1437-1458.
• Kastenbaum RJ (1977) We covered it today. Death Educ, 1:85-92.
• Kastenbaum RJ (2018) Death, Society and Human Experience, 12th ed. New York, Routledge.
• Kırcalı E (2020) Yas sürecinin yordayıcıları:geçmiş deneyimler, duygu düzenleme becerisi, psikolojik dayanıklılık, sosyal destek ve başa çıkma becerileri (Yüksek Lisans Tezi). Ankara, Başkent Üniversitesi.
• King J, Hayslip B (2002) The media's influence on college students views of death. Omega (Westport), 44:37-56.
• Koksvik GH, Richards N (2023) Death Café, Bauman and striving for human connection in ‘liquid times’. Mortality, 28:349-366.
• Köylü M (2004) Ölüm olayının çocuklar üzerine etkisi ve “ölüm eğitimi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17:95-120.
• Kübler Ross E (1997) Ölüm ve Ölmek Üzerine (Çev.ed. B Büyükkal). İstanbul, Boyner Holding Yayınları.
• Kübler-Ross E (1975) Death the Final Stage of Growth. Englewood Cliffs, NJ, Prentice-Hall.
• Laranjeira C, Dixe MA, Querido A, Stritch JM (2022) Death Cafés as a strategy to foster compassionate communities: contributions for death and grief literacy. Front Psychol, 13:986031.
• Leary L (1997) Qualitative analysis of students’ perception of changes in death anxiety and death competency in the context of death education course (PhD Thesis). Virginia, George Mason University.
• Leland J (2018) The positive death movement comes to life. https://www.nytimes.com/2018/06/22/nyregion/the-positive-death-movement-comes-to-life.html (Accessed 21.09.2023).
• Leonard R, Noonan K, Horsfall D, Kelly M, Rosenberg JP, Grindrod A, et al. (2022) Developing a death literacy index. Death Stud, 46:2110-2122.
• Lindemann E (1944) Symptomatology and management of acute grief. Am J Psychiatry, 101:141-148.
• Lindstrom B, Koehler L (1991) Youth, disability and quality of life. Pediatrician, 18:121-128.
• Malpas J, Solomon RC (2006) Ölüm ve Felsefe (Çeviri ed. N Küçük). İstanbul, İthaki Yayınları.
• Mavili Aktaş A (2003) Kriz durumlarında sosyal hizmet müdahalesi. Kriz Dergisi, 11:37-44.
• McClatchey IS, King S (2015) The impact of death education on fear of death and death anxiety among human services students. Omega (Westport), 71:343-361.
• Mermer G, Bilge A, Yücel U, Çeber E (2010) Gebelik ve doğum sonrası dönemde sosyal destek algısı düzeylerinin incelenmesi. J Psychiatr Nurs, 1:71-76.
• Miles L, Corr CA (2015) Death cafe: what is it and what we can learn from it. Omega (Westport), 75:151-165.
• Morrison RS, Meier DE (2004) Clinical practice, palliative care. N Engl J Med, 350:2582-2590.
• Nagy M (1948) The child’s theories concerning death. Jr Gen Psychol, 73:3-27.
• Neimeyer RA, Moser RP, Wittkowski J (2003) Assessing attitudes toward dying and death: psychometric considerations. Omega (Westport), 47:45-76.
• Neimeyer RA, Wittkowski J, Moser RP (2004) Psychological research on death attitudes: an overview and evaluation. Death Stud, 28:309-340.
• Noonan K (2018) Death literacy-developing a tool to measure the social impact of public health initiatives. Ann Palliat Med., 7:7.
• Özel Y, Özkan B (2020) Kayıp ve yasa psikososyal yaklaşım. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar, 12:352-367.
• Öztop H, Şener A, Güven S (2008) Evde bakımın yaşlı ve aile açısından olumlu ve olumsuz yönleri. Yaşlı Sorunları Araştırma Dergisi, 1:39-49.
• Peseschkian N (2002) Günlük Yaşamın Psikoterapisi (Çeviri ed. K Toksöz). İstanbul, Beyaz Yayınları.
• Rafiq M, Sadiq R (2019) Caregivers stress and quality of life among female family members of poly drug abusers. Rawal Medical Journal, 44:106-108.
• Rainsford S, MacLeod RD, Glasgow NJ, Phillips CB, Wiles RB, Wilson DM (2017) Rural end-of-life care from the experiences and perspectives of patients and family caregivers: a systematic literature review. Palliat Med, 31:895-912.
• Reed LD (1996) Effects of a combined didactic and experiential death education/empath training program on death anxiety and empathic ability of medical students (Doctoral thesis). Des Moines, IA, Drake University.
• Robbins RA (1994) Death competency: Bugen’s Coping with Death Scale and Self Efficacy. In Death Anxiety Handbook: Research, Instrumentation and Application (Ed RA Neimeyer):149-165. Washington DC, Taylor and Francis.
• Roper N, Logan W, Tierney AJ (1991). The elements of nursing, 3rd edition N Roper W Logan A Tierney Churchill Livingstone 362pp £15.95 0-443-03950-X. Nurs Stand, 5(44):44.
• Seki Öz H, Kargın M (2021) Hemşirelik ve Ölümü Konuşabilmek Üzerine Bir Derleme. Turkiye Klinikleri J Nurs Sci, 13:452-456.
• Semerci V, Sönmez Sari E, Seven A (2024) Validity and reliability of the Turkish version of the Death Literacy Index. Omega (Westport), 88:807-822.
• Sezer A, Demirbaş H, Kadıoğlu H (2015) Evde bakım hemşireliği: mesleki yetkinlikler ve eğitim standartları. Florence Nightingale Hemşirelik Dergisi, 23:160-165.
• Slaughter V (2005) Young children’s understanding of death. Aust Psychol, 40:179-186.
• Soyanıt Eraslan Ş, Mumcu N (2023) Palyatif bakımda iyi ölüm ve yas sürecinde hemşirelik bakımı. Genel Sağlık Bilimleri Dergisi, 5:77-87.
• Stevenson RG (1994) What Will We Do? Preparing a School Community to Cope with Crises. Amityville, NY , Baywood Publishing.
• Stroebe M (2015) Is grief a disease? why angel posed the question. Omega (Westport), 71:272-279.
• Subaşı N (2001) Ankara ili Çankaya ilçesinde evde bakım durumu araştırması (Tıpta uzmanlık tezi). Ankara, Hacettepe Üniversitesi.
• Şimşek Arslan B, Buldukoğlu K (2019) Yasın aile üzerine etkilerini azaltmak için uygulanan yas destek programları. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar , 11:402-417.
• Tahta F, Tahta K, Dernek S (2015) Çocukların yakınlarının ölüm kavramlarını algılama üzerine kurdukları sistemler ve oyunlar. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi,1(Suppl 1 ):1-9.
• Tanhan F (2007) Ölüm kaygısıyla baş etme eğitiminin ölüm kaygısı ve psikolojik iyi olma düzeyine etkisi (Doktora tezi). Ankara, Ankara Üniversitesi.
• Tanhan F, Arı İnci F (2009) Ölüm Eğitimi. Ankara, Pegem Akademi.
• Tanlı S (1996) Evde bakım hizmetlerinin firmalaştırılması: bir işletme planı önerisi (Yüksek lisans tezi). İstanbul, İstanbul Üniversitesi.
• TDK (2022) Genel açıklamalı sözlük. www.tdk.gov.tr (Accessed 10.06.2023).
• Tieman J, Miller-Lewi L Rawlings D, Parker D, Sanderson C (2018) The contribution of a MOOC to community discussions around death and dying. BMC Palliat Care, 17:31.
• Toksoy ŞE (2005) Liseli ergenler üzerinde ebeveyn ölümünün psikososyal etkileri (Yüksek lisans tezi). İstanbul, Marmara Üniversitesi.
• Toseland RW, Smith G, McCallion S (Eds.) (2001) Family caregivers of the frail elderly. In Handbook of Social Work Practice with Vulnerable and Resilient Population (Ed A Gitterman):548-581. New York, Columbia University.
• Türk Ü, Alp R (2001) Ölüm öncesi hasta bakımı. Kartal Eğitim ve Araştırma Hastanesi Tıp Dergisi, 12:116-119.
• Ürer E (2017) Çocuklarda ölüm ve yas üzerine bir inceleme. Dini Araştırmalar, 20:131-140.
• Volkan V, Zintl E (2010) Gidenin Ardından. İstanbul, OA Yayınları.
• Wagstaff CR (2014) Emotion regulation and sport performance. J Sport Exerc Psychol, 36:401-412.
• Wallin M (2007) The loss of a spouse in a late life: a model of bereavement, meaning, and growth (Doktora tezi). Malibu, CA, Pepperdine University.
• Warren W (1982) Personal construction of death and death education. Death Educ, 6:17-28.
• Wass H (2004) A perspective on the current state of death education. Death Stud, 28:289-308.
• Weinstein J (2008) Working with Loss, Death and Bereavement-A Guide for Social Workers. Thousand Oaks, CA, Sage.
• Weymont D, Rae T (2006) Supporting Young People Coping with Grief, Loss and Death. London, UK, Paul Chapman Publishing.
• WHO (2002) Definition of palliative care. http://www.who.int/cancer/palliative/definition/en (Accessed 09.06.2023).
• Worden JW (2009) Grief Counseling and Grief Therapy, 4th ed. New York, NY, Springer Publishing.
• Wortmann JH, Park CL (2008) Religion and spirituality in adjustment following bereavement: an integrative review, Death Stud, 32:703-736.
• Yalom I (2008). Güneşe Bakmak Ölümle Yüzleşmek (Çeviri ed. Zİ Babayiğit). İstanbul, Kabalcı Yayınevi.
• Yelboğa N (2023) Kahramanmaraş depremi özelinde travmatik yas ve sosyal hizmetin yas danışmanlığı müdahalesi. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi, 7:97-121.
• Yıldız E, Dedeli Ö, Çınar Pakyüz S (2016) Kanser hastalarına bakım veren aile üyelerinin bakım yükü ve yaşam kalitesinin incelenmesi. Hemşirelikte Eğitim ve Araştırma Dergisi, 13:216-225.
• Yorulmaz DS, Karadeniz H (2020) Terminal dönem ve iyi ölüm sürecinde hemşirelik bakımı. Yoğun Bakım Hemşireliği Dergisi, 24:134-138.