Gomidas’ın Türkçe-Kürtçe-Ermenice Derlemelerindeki Dans Ezgilerinin Analizi

Yıl 2023, Sayı: 24, 91 - 109, 30.06.2023

Duygu Güvener Cenk Güray

https://doi.org/10.59446/porteakademik.1304342

Öz

Gomidas Vartabed, Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde Türkiye’de halk müziği derleme çalışmalarını başlatan ve geniş bir müzik malzemesi üreten öncü bir müzik araştırmacısı olarak değerlendirilebilir. Halk şarkıları ile ilgili derleme çalışmalarının sayısındaki artış, on dokuzuncu yüzyılda Avrupa ve Osmanlı İmparatorluğunda ortaya çıkan milliyetçilik ve aydınlanmacılıkla ilgilidir. Gomidas, on dokuzuncu yüzyılda başlamış olan folklor hareketinden etkilenerek halk ezgileri derlemiştir. Derlediği eserler için çoksesli düzenlemeler yapmış, müzikolojik makaleler yazmıştır. Öğrencilerini derleme çalışmaları yapmaları konusunda desteklemiştir. Tiflis’te ve Berlin’de aldığı Batı müziği ve müzikoloji eğitiminin de katkısıyla çoksesli korolar kurmuş, Avrupa, Ermenistan ve Kafkasya şehirlerinde çok sayıda konser vermiştir. Dini müzik alanındaki bestecilik çalışmalarını dönemin müzik anlayışına göre din dışı müzik alanında da sürdürmüştür. Gomidas’ın derlemeleri Ermeni müziğiyle sınırlı değildir. Anadolu’da yaşayan farklı halkların kültür mirasını ortaya çıkarmak için de çaba sarf ettiği görülmektedir. Kayıt olanaklarının yeterli olmadığı bir dönemde önemli eserler bırakmış, kendinden sonraki araştırmacılara önderlik etmiştir. Geleneksel Ermeni müziğini tanımlamak ve özgün bir Ermeni müziği yaratmak konusundaki çabası, dönemin siyasal iklimiyle uyumlu bir görünüm sergilemektedir. O dönemde halk ezgileri, hem kültürel kimliğin bir göstergesi, hem de Batı kültürüyle buluşmanın bir yolu olarak görülmüştür. Gomidas’ın müzik araştırmaları, halk müziği derlemeleri, makaleleri, çoksesli koro yapıları, Ermeni müziğinin on dokuzuncu yüzyıl sonunda başlayan folklor hareketini ve müzik anlayışını yansıtması bakımından önemlidir. Gomidas, Doğu müziğinin Batı’ya tanıtılmasında aktif bir görev üstlenmiştir. Gomidas’ın derlemeleri içinde dans ezgileri önemli bir yer tutar. Dans ezgileri köylünün günlük yaşamıyla yakından ilgili çok katmanlı ve zengin bir kültür olarak görülür. Dans ezgileri, Gomidas için Ermeni müzik gelenekleri ve Anadolu müzik kültürünü anlamanın temel aracı olmuştur. Bu çalışmanın amacı, Gomidas Vartabed’in derlediği Ermenice, Türkçe, Kürtçe eserlerin yer aldığı halk müziği koleksiyonundan seçilen dans ezgilerini makamsal ve ritimsel özellikleri yönüyle incelemek ve ait olduğu coğrafyanın ezgi kalıplarına uygun olarak tekrar düzenlemektir. Bu yolla Anadolu’nun kültürel belleğine ait olan seslerin yeniden toplumsal belleğe kazandırılması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Gomidas, Dans, Derleme, Analiz, Makam

Analysis of Dance Tunes in Turkish-Kurdish-Armenian Compilations of Gomidas

Öz

Gomidas Vartabed could be considered a pioneering music researcher who initiated folk music compilation studies in Turkey during the last period of the Ottoman Empire and produced a wide range of musical materials. The increase in the number of compilations of folk songs is related to the nationalism and enlightenment that emerged in Europe and the Ottoman Empire in the nineteenth century. He was influenced by the folklore movement that started in the nineteenth century and collected folk melodies. He made polyphonic arrangements for the works he collected and wrote musicological articles. He encouraged his students to carry out compilation work. With the contribution of the Western music and musicology education he received in Tbilisi and Berlin, he founded polyphonic choirs and gave many concerts in Europe, Armenia and the Caucasus. He continued his compositional work in the field of religious music in the field of non-religious music according to the music understanding of the period. Gomidas’ compilations were not limited to Armenian music. He also endeavoured to uncover the cultural heritage of different peoples living in Anatolia. In a period when recording facilities were limited, he left important works and pioneered consequent researchers. His endeavour to define traditional Armenian music and to create a unique Armenian music is in harmony with the political climate of the period. At that time, folk tunes were seen as both an indicator of cultural identity and a way to meet Western culture. Gomidas’ music researches, folk music compilations, articles, and polyphonic choir structures are important in terms of reflecting the folklore movement and musical mentality of Armenian music that started at the end of the nineteenth century. Gomidas played an active role in introducing Eastern music to the West. Dance tunes have an important place in compiles of Gomidas. Dance tunes are regarded as a multi-layered and rich culture closely related to the daily life of the villagers. For Gomidas, dance tunes were the main means of understanding Armenian musical traditions and Anatolian musical culture. This study aims to analyse the dance tunes selected from the folk tunes compiled by Gomidas, which includes Armenian, Turkish and Kurdish works regarding their makam and rhythmic characteristics and to rearrange them by the melodic patterns of that geography. In this way, it is aimed to retransfer the sounds belonging to the cultural memory of Anatolia to the social memory.

Anahtar Kelimeler

Gomidas, Dance, Compilation, Analysis, Makam

Kaynakça

• Aksu, F. A. (1988). Abdülbâki Nâsır Dede ve tedkîk u tahkîk. [Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi].
• Alajaji, A. S. (2019). Sılaya giden yol. Aras Yayıncılık.
• Atayan, R. (2000). Komitas the complete works: Musical ethnographic heritage (Vol. 10). Gitutjun Publishers.
• Atayan, R. (2003). Komitas the complete works: Musical ethnographic heritage (Vol. 12). Gitutjun Publishers.
• Atayan, R. & Geodokyan, G. (2006). Komitas the complete works: Musical ethnographic heritage (Vol. 14). Gitutyun Publishers.
• Bayraktarkatal, M. E., Güray, C. (2021). Makamın yapı taşı. M.S. Tokaç & C. Güray (Ed.) Anadolu ve komşu coğrafyalarda makam müziği atlası. (s. 949-1017). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Berkman, E. (2012). Kanun virtüözü, besteci ve eğitimci Haçatur Avetisyan (1926-1996) ve kanun çalgısı özelinde Ermenistan SSCB de (1920-1991) müziğin dönüşümü. [Sanatta Yeterlilik Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi].
• Bilal, M., Yıldız, B. (2019). Kalbim o viran evlere benzer: Gomidas Vartabed’in müzik mirası. Birzamanlar Yayıncılık.
• Çelik, B. B. (2001). Hızır Bin Abdullah’ın Kitabü’l Edvar’ı ve makamların incelenmesi. [Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi].
• Doğrusöz, N. (2007). Harîrî Bin Muhammed’in Kırşehrî Edvarı üzerine bir inceleme. [Doktora Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi].
• Güray, C. (2017). Bin Yılın Mirası. Pan Yayıncılık.
• Güvener, D., Güray, C. (2020). Gomidas: Hayatına, Derlemelerine, Derlemelerindeki Dans Ezgilerine Bir Bakış. Eurasian Journal of Music and Dance, 16, 234-255. https://doi.org/10.31722/ejdm.758935.
• Güvener, D. (2022). Gomidas Vartabed’in halk ezgileri repertuvarından 14. cilt 6. kitaptaki ezgilerin çekirdek analizi yöntemiyle makamsal özellikleri açısından incelenmesi. [Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi].
• Öztürkmen, A. (2010). “Folklorla oynamak”: Yerellik, milliyetçilik ve ötekilerimiz. Milas, H. (Ed.). Sözde masum milliyetçilik (s. 251- 281). Kitap Yayınevi.
• Kantemir, D. (2001). Kitâbu’l İlmi’l-Mûsikî ‘alâ Vechi’l-Hurûfât-Musikiyi harflerle tesbit ve icra ilminin kitabı. . (1. baskı, c. 1). Tura, Y. (Haz.). Yapı Kredi Yayınları.
• Karadeniz, M. E. (1983). Türk musikisinin nazariye ve esasları. T. İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kerovpyan, A., Yılmaz, A. (2010), Klasik Osmanlı müziği ve Ermeniler. Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Vakfı Kültür Yayınları.
• Kutluğ, Y. F. (2000). Türk musikisinde makamlar. Yapı Kredi Yayınları.
• Kuyumjian, R., S. (2010). Deliliğin arkeolojisi Gomidas. Bir Zamanlar Yayıncılık.
• Levendoğlu Yılmaz, N. O. (2002). XIII. yüzyıldan günümüze kadar varlığını sürdüren makamlar ve değişim çizgileri. [Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi].
• Lokmagözyan, D. (2010). Gomidas bu toprağın sesi. Anadolu Kültür Yayınları.
• Poladian, S. (1972). Komitas Vardapet and his contrubition to ethnomusicology. Ethnomusicology, 16(1), 82-97.
• Popescu-Judetz, E., Sirli, A. (2000). Sources of 18th-Century music: Panayiotes Chalathzoglou [i.e. Chalatzoglou] and Kyrillos Marmarinos’ comparative treatises on secular music. Pan Yayıncılık.
• Popescu-Judetz, E. (2002). Tanburı̂ Küçük Artin: A musical treatise of the eighteenth century. Pan Yayıncılık.
• Sinanian, G., Lind-Sinanian, S. (2016, 31 Ocak). History of Armenian dance. Hyetert. https://hyetert.org/2016/02/01/history-of-the-armenian-dance-by-gary-and-susan-lind-sinanian/
• Tekin, H. (1999). Ladikli Mehmet Çelebi ve er-Risâletü’l-Fethiyye’si. [Doktora Tezi, Niğde Üniversitesi].