Farsça-Türkçe Sözlük Geleneği ve Amasyalı Deşîşî Mehmed Efendi’nin Et-Tuhfetü’s-Seniyye ilâ Hazreti’l-Haseniyye Adlı Eseri

Yıl 2022, Cilt: 2 Sayı: 2, 189 - 203, 31.12.2022

Ramazan Tugay Özdemir

Öz

Farsça; Büyük Selçuklunun kuruluş yıllarında Doğu Türkistan’dan Anadolu sınırlarına kadar geniş bir coğrafyaya yayılmış, Türkmen veya Oğuzların vasıtasıyla da Anadolu’ya gelmiştir. Hem Anadolu Selçukluları hem de Beylikler Dönemi’nde, gerek konuşma gerek halk edebiyatı dili olarak bulunan Türkçe yanında uzun yıllar boyunca yazı dili olarak kullanılmıştır. Bunun yanında Arapça da ilim dili olarak kullanılmış ve bu dönemlerde önemini büyük ölçüde korumuştur. XIII. yüzyılın sonlarına gelindiğinde ise Arapça önemini yitirmiş ve Farsça bu dilin yerini almıştır. Doğal olarak Farsçanın rağbet kazanması bir sözlük ihtiyacı doğurmuştur. Türkçe açıklamalı Farsça sözlükler, Arapça-Farsça sözlüklerin ihtiyaca cevap veremediği bir dönemde kullanılmaya başlanmıştır. Farsça-Türkçe sözlükler ortaya çıkmadan önce bunu karşılamak için manzum ya da mensur Arapça-Farsça sözlüklerde, kelimelerin altlarına Türkçe anlamlarının yazılması yoluyla yapıldığı, Farsça-Türkçe sözlüklerin yazımına da bu sayede geçildiği görülmektedir. Deşîşî Mehmed Efendi’nin Lügat-i Deşîşe, Tuhfetü’s-Seniyye gibi adlarla da bilinen Tuhfetü’s-Seniyye ile’l-Hazreti’l-Haseniyye eseri Farsça sözcüklerinin karşılığında Türkçe anlamlarının verildiği Farsça-Türkçe sözlüktür. Deşîşe memurluğu yaptığı için bu lakapla anılan Mehmed b. Mustafa b. Lutfullah tarafından yazılmıştır. Yazar sözlüğünü hazırlarken Türkçe karşılıklarını vermekle kalmamış bazı sözcüklerin etimolojik tahlilini yapmıştır. Aynı zamanda Arapçadan Farsçaya geçen ve Farsça içinde kullanılan kelimeleri ayrıca belirtmiştir. Yazar eserinde yemek kültürü, astronomi, bitkiler, giyim tarzları, dinî ve tarihî olaylar vb. birçok konuda bilgi vermiştir. Kendine ait bir üslup belirleyen yazar kelime karşılıklarını verdikten sonra bunların şiirde hangi anlamda kullanıldığını da belirtmiş ve şahit beyit getirerek bunu göstermiştir.

Anahtar Kelimeler

Deşîşî Mehmed, Et-tuhfetü’s-seniyye ile’l-hazreti’l-haseniyye, Farsça-Türkçe sözlük, Lügat-ı deşîşe

The Tradition of Persian-Turkish Dictionary and the Work of Amasyalı Deşişî Mehmed Efendi titled Et-Tuhfetü's-Seniyye ila Hazreti'l-Haseniyye

Öz

Persian; during the foundation years of the Great Seljuks, it spread over a wide geography from East Turkistan to the borders of Anatolia, and came to Anatolia through the Turkmen or Oghuzs. In both the Anatolian Seljuks and Principalities Periods, it was used as a written language for many years, besides Turkish, which was a language of both speech and folk literature. In addition, Arabic was also used as the language of science and preserved its importance to a large extent during these periods. XIII. By the end of the century, Arabic lost its importance and Persian took its place. Naturally, the popularity of Persian led to the need for a dictionary. Turkish annotated Persian dictionaries started to be used in a period when Arabic-Persian dictionaries could not meet the needs. Before the Persian-Turkish dictionaries appeared, it is seen that in order to meet this demand, in Arabic-Persian dictionaries in verse or prose, Turkish meanings were written under the words, and Persian-Turkish dictionaries were written in this way. Tuhfetü's-Seniyye ile'l-Hazreti'l-Haseniyye, also known as Lügat-i Deşîşe, Tuhfetü's-Seniyye by Deşîşî Mehmed Efendi, is a Persian-Turkish dictionary in which Persian words are given their Turkish meanings. It was written by Mehmed b. Mustafa. Lutfullah, who is known by this nickname because he was a deshişe officer. While preparing his dictionary, the author not only gave Turkish equivalents but also made etymological analysis of some words. At the same time, he also stated the words that were transferred from Arabic to Persian and used in Persian. The author's work includes food culture, astronomy, plants, clothing styles, religious and historical events, etc. He gave information on many subjects. The author, who determined a style of his own, gave the word equivalents, then stated in what sense they were used in the poem, and showed this by bringing witness couplets.

Anahtar Kelimeler

Deşişî Mehmed, Et-tuhfetü, Persian-Turkish Dictionary, Lügat-ı deşîşe

Kaynakça

• BİNGÖL, Zekeriya (2006) ‘‘Sözlük ve Sözlükçülük Üzerine Bir Araştırma’’, Akademik Bakış Dergisi, S.9, s.196-206. Kırgızistan.
• BURSALI MEHMED TAHİR, Osmanlı Müellifleri (Haz. Yekta M. Saraç), Türkiye Bilimler Akademisi, Ankara, 2016.
• ÇETİN, Nihad M. (1964), “Ahmedî'nin Mirkatü'l-Edeb'i Hakkında”, Türkiyat Mecmuası, C.14, s. 217-230.
• ES-SEYYİD, Seyyid Muhammed (1994), "Deşişe" TDVİA, C.9, s.214-215.
• GÖÇER, Ali (2012), "Dil-kültür ilişkisi ve etkileşimi üzerine." Türk Dili 729.1: 50-57.
• İSSA, İman Muhammed (1995), Müstakim-zâde Süleyman Sadüd-din Efendi Mecelletün-Nişab Kişi, eser, yer adlarının açıklamalı dizini, Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• İZ, Fahri (2014), Eski Türk Edebiyatında Nesir, Akçağ Yayınları, 4. Baskı, Ankara.
• İZGİ, Cevat (1994), "Fahreddin Divriği TDVİA, C.12, s.82-83.
• KAÇALİN, Mustafa S. (1994), "Dîvânü Lügâti't-Türk" TDVİA, C. 9, s.446-449.
• KAHRAMAN, Âlim. "Üslup (Türk Edebiyatı) TDVİA, C.42, s. 387-388.
• KAPLAN, Mehmet (1983), Kültür ve Dil, Dergâh Yayınları, İstanbul.
• KILIÇ, Atabey. "Klâsik Türk Edebiyatında Tarz-ı Nesir Üç müdür?" Hikmet - Akademik Edebiyat Dergisi / 3 (Nisan 2016): 51-79.
• NYAMDAVAA, Ariunzul (2019), Türkçe ve Moğolcanın Birlikte Yer Aldığı Çok Dilli Tarihî Sözlüklerdeki Ortak Sözcükler, Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Erzurum.
• ÖZ, Yusuf (2010), Tarih Boyunca Farsça-Türkçe Sözlükler, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara
• ÖZTOKAT, E. (2012). “Sözlük Üstüne Gözlemler” Dilbilim ,(4), 65-69. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iudilbilim/issue/1094/12480
• SÜMER, Faruk (2003), "Karamanoğlu Mehmed Bey" TDVİA, C. 28 s.445-446.
• https://sozluk.gov.tr