Bitlis-Hizan Isbayerd Beyliği Kalesi ve Çevresindeki Taşınmaz Kültür Varlıkları

Yıl 2023, Cilt: 3 Sayı: 2, 106 - 124, 30.12.2023

Mesut Gül

Öz

Bitlis ili Hizan ilçesindeki Isbayerd Kalesi, Esenler ve Derince köyleri arasında vadilerin birleştiği stratejik bir noktada yer almaktadır. Yerel ismiyle “Tağka Sparyete” olarak adlandırılan yerleşim, tüm vadiye hakim yalçın bir kayalık üzerine inşa edilen kalesi, eski yerleşimde bulunan Tağ Medresesi, medrese çevresinde bulunan hazire ve sivil mimariden müteşekkildir. Yerleşim ile ilgili bilgilere Yeniçağ ve Yakınçağ Osmanlı kaynakları ile dönemin yerel kaynaklarında rastlanmaktadır. Isbayerd Kalesi bir beylik merkezi olup, çevresindeki bazı köyler bu beylik merkezine bağlıdır.
Isbayerd Kalesi, bölgedeki kale mimarisinin yer şekillerine göre biçimlendiği tarzda iki kademeli şekilde inşa edilmiştir. Kalenin Osmanlı döneminde inşa edilmesi ve sonrasında yerleşim yeri olarak kullanılmamasından dolayı büyük oranda mimari kalıntılar günümüze yıkık şekilde ulaşmıştır. Ayrıca kalenin kuzeydoğusunda günümüze bir duvar kalıntısı ulaşabilen Tağ Medresesi ve kuzeyinde bu kalede ikamet etmiş bey ve ailesine ait mezar taşlarının bulunduğu hazire yer almaktadır.
Osmanlı Devleti’nin hâkimiyetindeki Isbayerd Beyliği; kalenin bulunduğu yönetim alanı dışında bölgedeki birçok yerleşime de hüküm etmekteydi. Bölgedeki ticaret ağı ve dini hayata ev sahipliği yapmış yerleşimlerin odağında olması gibi etkenlerden dolayı günümüzde kazı çalışmaları ile ortaya çıkartılabilir ve ziyaret açılabilir potansiyele sahip önemli bir yerleşim merkezidir. Bu çalışma kale ve etrafındaki taşınmaz kültür varlıklarının sanat tarihi açısından bütünsel değerlendirilmesi ve tanıtılması, yanlış bazı bilgilerin düzeltilmesi ve önerileri kapsamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Yurtluk-Ocaklık, Isbayerd Beyliği, Kale Mimarisi, Medrese, Mezar Taşı.

Bitlis-Hizan Isbayerd Principality Castle and Immovable Culturel Heritage in its Surroundings

Öz

Isbayerd Castle, located in the Hizan district of Bitlis province, is located at a strategic point where the valleys meet between Esenler and Derince villages. Locally called “Tağka Sparyete”, the settlement consists of a castle built on a steep rock that dominates the entire valley, the Tağ Madrasa in the old settlement, the burial ground around the madrasa and civil architecture. Information about the settlement can be found in Early Age, Modern Ottoman sources and local sources of the period. Isbayerd Castle is a principality center and some villages around it are connected to this principality centre.
Isbayerd Castle was built in two stages in a way that the castle architecture in the region was shaped according to the landforms. Due to the fact that the castle was built during the Ottoman period and was not used as a settlement afterwards, the architectural remains have reached today in ruins. In addition, in the northeast of the castle, there is the Tağ Madrasa, which has a wall remnant, and the cemetery where the tombstones of the lord and his family who lived in this castle are located in the north.
Isbayerd Principality under the rule of the Ottoman Empire; Apart from the administrative area where the castle was located, it also ruled many settlements in the region. Due to factors such as the trade network in the region and being at the center of settlements that have hosted religious life, it is an important settlement center with the potential to be uncovered by excavations and visited. This study covers the holistic evaluation and promotion of the castle and the immovable cultural properties around it in terms of art history, correction of some wrong information and suggestions.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Isbayerd Principality, Castle Architecture, Madrasa, Tombstone.

Kaynakça

• Kardaş, A. (2015). Cumhuriyet Döneminde Van Gölü Havzasında Yapılan Kamu Harcamaları ve Yatırımlar (1923-1950), Ankara.
• Ayn Ali Efendi. (1979). Kavanin-i Al-i Osman der-Hulasa-i Mezamin-i Defter-i Divan, (Yay. Haz. Tayyip Gökbilgin), İstanbul.
• Baş, G. – Gül, M. (2018). “Gevaş Dilmetaş Köyü Mezarlığı ve Mezar Taşları”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 39, 323-348.
• Çiçek, H. (2008). “Hizan’ın Kültürel Zenginliğinin Tarihsel Arka Planı”, I. Uluslararası Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildiri Kitabı, Beyan Yayınları, İstanbul, 664-666.
• Çiçek, H. (20014). “Bir Eğitim Geleneğinin Menşei ve Merkezi Olarak Tağ Medresesi”, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 27, 64-73.
• Çiçek, H. (2006). “Bir Mekan Hizan: İlim ve Alim Havzası”, Katre Dergisi, İstanbul İlim ve Kültür Vakfı Müsbet Hareket Dergisi, Sayı 1, 189-197.
• Gencer, F. (2021). “Şerefhanlardan Alaaddin Paşazadelere Bitlis”, Bitlis Tarihi (Yeniçağdan Modern Döneme), (Edit. Mehmet Demirtaş), Cilt 2, Efeakademi Yayınevi, İstanbul, 43-108.
• Hakan, S. (2002), Müküs Kürt Mirleri Tarihi ve Han Mahmud, Peri Yayınları, İstanbul.
• Hayyam, Ö. (2012). Rubailer, (Çev. Ali Güzelyüz), Kabalcı Yayınları, İstanbul.
• Kunt, İ. M. (1978). Sancaktan Eyalete 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
• İnbaşı, M. (2007). “XVIII. Yüzyılda Bitlis Sancağı ve İdarecileri”, II. Van Gölü Havzası Sempozyumu, Ankara, 231-232.
• Gül M., Ebiri, G. (2020). “Bitlis Hizan Şeyh Muhammed Türbesi Haziresinde Yer Alan Mezar Taşları”, Sanat ve Kültür Tarihi Araştırmaları, (Ed. Ercan Çalış & Resul Yelen), Hiperlink Yayınları, İstanbul, 230-251.
• Tuncel, M. (1992). “Bitlis”, TDV İslam ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul, 225-228.
• Kılıç, O. (1997). 18. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’ni İdari taksimatı Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ.
• Kılıç, O. (2015). “İlk İdari Uygulamalar Bağlamında II. Murad Devrinde Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimatı ve Teşkilatı”, Sultan II. Murad ve Dönemi, (Editör: İsmail Yaşayanlar), Osmangazi Belediyesi yay., Gaye Kitabevi, Bursa, 232-234.
• Kılıç, O. (2021). Doğu Serhaddinin Kilidi Van (16.-18. Yüzyıllar), (Editör Mesut Gül), Van Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Yayınları, Van, 2021.
• Toraman, Ö. (2021). Tanzimat’ın Yurtluk-Ocaklık ve Hükümet Sancaklarda Uygulanması (1839-1864), Yeditepe Akademi Yayınları, Ankara.
• Tekin, R. (2021). Vakıf Kayıtları Ekseninde Bitlis’in Kültür Mirası, Hece Yayınları, Ankara.
• Sami, Ş. (1306). Kamusu’l-Alam, C. II, İstanbul.
• Şeref Han. (1971). Şerefname, (Çev. Mehmet Emin Bozarslan), Ant Yayınları, İstanbul.
• Van Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu, 05.11.2009, /58-422.