Kıbrıs’ta Niyazi Berkes, II. Meşrutiyet ve Demokrasi

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 1, 336 - 357, 01.01.2018

Mete Kaan Kaynar Gökhan Ak

Öz

Osmanlı coğrafyalarında esas anlamda 1839 yılında Tanzimat Fermanı’nın ilanı ile Tanzimat’la yoğunlaşan modernleşme çabaları, Kıbrıs Osmanlı-Türk toplumu üzerinde Anadolu’ya nazaran daha kuvvetli ve hızlı çağdaşlaşma etkilerinde bulunmuştur. Bunda, adanın İngiltere hâkimiyetine geçmesinin de etkisi yadsınamaz. Nitekim Osmanlı Devleti’nin Rusya ile giriştiği savaştan yararlanan İngiltere, Kıbrıs’ı elde etmek amacıyla Rusya’ya karşı Osmanlı’ya ittifak teklif etmiş ve bu teklifi kabul eden Osmanlı Devleti, 1878 tarihli Kıbrıs Antlaşması ile adanın yönetimini İngiltere’ye devretmiştir. Adanın Anadolu anakarasına bağlı olmaması ve 1878 sonrasında ise İngiliz idaresi altında olması, adadaki mahalli idarenin Osmanlı merkez idaresinden daha bağımsızlaşmasına yol açmış; Kıbrıs Türk toplumunun Anadolu halkına nazaran daha laik-modernist bir karaktere sahip olmasını sağlamıştır. Nihayetinde de Osmanlı’da yaşanan 1908 Hürriyet Devrimi gibi siyasal, sosyal ve kültürel nedenlerle, 20. yüzyılın başlarında Kıbrıs’ta Anadolu’ya nazaran daha liberal-demokratik bir toplumsal yapının varlığından söz etmek mümkündür. Bu çalışmanın ana amacı, 20. yüzyıl başlarında Kıbrıs Osmanlı-Türk toplumunda gözlemlenen demokratik yapılanma ve bunun, Kıbrıs Türklerinin toplumsal yaşamına ve dolayısıyla kitle psikolojisine olan etkilerini, 1908 Lefkoşe doğumlu Türk toplumbilimci Niyazi Berkes’in anıları üzerinden irdelemektir

Anahtar Kelimeler

Niyazi Berkes Kıbrıs Kıbrıs Türkleri II. Meşrutiyet Demokrasi

Niyazi Berkes, II. Constitutionalism and Democracy in Cyprus

Öz

Modernization efforts on the Ottoman lands which concentrated following mainly 1839 Tanzimat event, brought up more robust and fast modernization effects on the Cyprus Turkish community than those living on Anatolia. It should not be underestimated that British administrative rule on the island following the political and military developments in 1878 is another key role for that. Thus Britain, which benefited from the Ottoman defeats against Russia planned to have the island and brought bids to Ottoman Sultan that both states could go into an alliance against Russia. Ottoman State accepted this bid and ceded the sovereignty of the island to Britain with an agreement signed on 4 June 1878. Therefore it is possible to mention that there was a more liberal-democratic social structure on Cyprus than the one on Anatolia at the beginning of 20th century related to the political, social and cultural reasons such as Cyprus is an island and away from Anatolian peninsula, the island ruled under British sovereignty after 1878, this affected the local island administration to become more independent than Ottoman central administration, Turkish Cypriot society has a more secular-modernist character than the folks of Anatolia and finally 1908 Revolution of Liberty. The main aim of this study is to examine the democratic social structure observed among the Turkish Cypriots at the beginning of the 20th century and how it affected the social life and thus mass psychology of the Turkish society on the island by surfing through Niyazi Berkes’ memoirs, a famous Turkish intellectual and sociologist born in Nicosia, Cyprus in 1908.

Anahtar Kelimeler

Niyazi Berkes Cyprus Turkish Cypriots II. Constitutionalism Democracy

Kaynakça

• Acehan, A. (2008). Osmanlı Devleti’nin Sürgün Politikası ve Sürgün Yerleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(5), 12-29.
• Ahmad, F. (1984). Berkes’in Türk Bilimine Katkısı. Cumhuriyet, 16 Ağustos, 5.
• Ahmad, F. (1996). İttihatçılıktan Kemalizme (F. Berktay Baltalı, çev.). 3.b. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Ahmad, F. (1998). Niyazi Berkes (1908-1988): The Education of an Intellectual. (New Introduction by Feroz Ahmad). Niyazi Berkes. The Development of Secularism in Turkey. New York: Routledge.
• Ak, G. (2012). Megali İdea, Hissiyat, Önyargı ve Güvensizlik Fenomenleri Bağlamında TürkYunan İlişkileri’ne Bir Bakış. U. Keser (Edt.). Mare Nostrum Adalar Denizi’nden Kıbrıs’a: Akdeniz ve Sorunlar içinde (s. 314-322). Ankara: AKAUM Yayını.
• Ak, G. (2013). Türk Düşününde Yersiz Yurtsuz Bir Yalnızlık: Niyazi Berkes. Motif Akademi, (Dosya: Kıbrıs Özel Sayısı-II), 2, 196-217.
• Ak, G. (2014). Niyazi Berkes Yazını Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54(2), 419-486
• Ak, G. (2017). Ibn Haldûn’un Asabiyyet Kavramı: Siyaset Teorisinde Yeni Bir Açılım. II. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu/18-20 Mayıs 2017, (Tebliğ Tarihi: 18 Mayıs 2017), Alaaddin Keykubat Üniversitesi, Alanya/Antalya.
• Akarçay, P. (2016). Türkiye ve İsveç’te Siyasal Kültürün Siyasal Katılıma Etkisi. Akademik Bakış Dergisi, 57, 391-403.
• Akarçay, P. & Ak, G. (2017). Suriye Kaynaklı Göç Kapsamında Anadolu’da Sivil Toplum Girişimleri: Durum ve Etkiler. Social Sciences Studies Journal, 3(4), 340-346. (Doi Number: http://dx.doi.org/10.26449/sssj.40)
• Akdağ, M. (2011). Yakınçağ Dönemi Avrupa Tarihi. (S. Kaya Kılıç, edt.). 2.b. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Akgün, S. (2011). Osmanlı İmparatorluğu’ndan Türkiye Cumhuriyeti’ne Geçiş Sürecinde Kıbrıs Türk Aydınları ve Jön Türk Hareketi ile Olan İlişkileri (1865- 1918). History Studies, 3(3), 1-22.
• Akşin, S. (1980). Jön Türkler ve İttihat ve Terakki. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Akşin, S. (Yay.Yön.). (1992). Türkiye Tarihi-4 (Çağdaş Türkiye 1908-1980). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Akşin, S. (2007). Turkey from Empire to Revolutionary Republic: The Emergence of the Turkish Nation from 1789 to the Present. New York: New York University Press.
• Alkan, M.Ö. (Ed.). (2009). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt-1: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası-Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. 8.b. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Andıç, F., Andıç, S. & Koçak, M. (2010). İbn Haldun-Hayatı ve Eserleri Üzerine Düşünceler. 2.b. Ankara: Kadim Yayınları.
• Andıç, F. & Andıç, S. (2013). Osmanlı İmparatorluğu’nda Islahatlar. Ankara: Hitabevi Yayınları.
• Avcıoğlu, D. (1974). Milli Kurtuluş Tarihi (1838’den 1995’e),(4 Kitap). İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Başgül, A.İ. (Der.). (1993). Anadolu ve Rumeli’de Gerçekleştirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyası-Ulusal Kongreler (Cilt-1). Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• Berkes, N. (1941). Ezbercilik. Yurt ve Dünya, Aralık, 2(12), 337-348
• Berkes, N. (1969). Arap Dünyasında İslamiyet Milliyetçilik Sosyalizm. İstanbul: Köprü Yayınları.
• Berkes, N. (1972). 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi (1. Cilt: Osmanlı Ekonomik Tarihinin Temelleri). (Göz.Geç. ve Gen. 2.b.). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Berkes, N. (1975a). 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi (2. Cilt: Osmanlı Devletinin Ekonomik Çöküşü). (Gen. 2.b.). İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Berkes, N. (1975b). Türk Düşününde Batı Sorunu. İstanbul: Bilgi Yayınevi.
• Berkes, N. (1981). Bir Yüzyıl İçinde Atatürk. A.Ü. SBF Dergisi, (Atatürk Özel Sayısı), OcakAralık, 36(1-4), 95-120.
• Berkes, N. (1982). Kişisel Anılar. Atatürk ve Devrimler içinde (s. 11-27). İstanbul: Adam.
• Berkes, N. (1997a). Unutulan Yıllar. (R. Sezer, edt). İstanbul: İletişim.
• Berkes, N. (1997b). Teokrasi ve Laiklik. İstanbul: Adam Yayınları.
• Berkes, N. (2013). Türkiye’de Çağdaşlaşma. (A. Kuyaş, edt.). 19.b. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Bozkurt, N. (2005). Kant, (Fikir Mimarları Dizisi-2). İstanbul: Say Yayınları.
• Cihan, A. (2007). Osmanlı’da Eğitim. İstanbul: 3F Yayınevi.
• Coşkun, İ. (1991). Niyazi Berkes Üzerine. İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Sosyoloji Dergisi, 3(2), 49-86.
• Cumhuriyet (1935). 23 Temmuz. 23 Temmuz, s.1.
• Cyprus Magazine. (1937). “Supplement to ‘Great Britain and the East’ Incorporating the Near East and India”. (London, Athens, Alexandria). 04 February.
• Daşcıoğlu, K. (2007). İskân, Suç ve Ceza: Osmanlı’da Sürgün. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Demiryürek, M. (2000). Kıbrıs Türk Basını ve Türkiye Hükümetleri I (Osmanlı Dönemi) (1878-1910). A.Ü. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 7(25-26), 119-134.
• Dinçşahin, Ş. (2010). A Study on Turkish Modernization and Kemalism: The Life, Times and Thoughts of Niyazi Berkes (Türkiye’de Çağdaşlaşma ve Kemalizm Üzerine Bir Çalışma: Niyazi Berkes’in Hayatı, Dönemi ve Düşünceleri). Yayınlanmış doktora tezi, Yeditepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Eloğlu, E. (2011). Niyazi Berkes’in Eserlerinde Türk Devrimi. Yüksek lisans tezi. A.Ü. Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü, Ankara.
• Evren, N. (1999). Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Eğitim. Ankara: Genç Ofset.
• Fedai, H. (2000). Niyazi Berkes’in Kıbrıs Günleri Üzerine Bazı Değinmeler. İsmail Bozkurt (Yay.Haz.).İz Bırakmış Kıbrıslı Türkler 1. Sempozyumu: Niyazi Berkes: 21-23 Nisan 1999.
• Gazimağusa, KKTC: DAÜ KAM Yayınları.
• Goloğlu, M. (1973). Halifelik: Ne İdi? Nasıl Alındı? Niçin Kaldırıldı?. Ankara: Goloğlu Yayınları.
• Hakkı Bey, İ. (2005). Muhtasar Kıbrıs Coğrafyası. (H. Fedai, çev.). Kıbrıs Türk Kültürü Makaleler-1. Lefkoşa: SAMTAY Vakfı.
• Jaeschke, G. (1939). Türk İnkılâbı Tarihi Kronolojisi, Cilt I-II (1918–1930). (N.R. Aksu, çev.). İstanbul: İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Yayını.
• Kahraman, H.B. (2010). Türk Siyasetinin Yapısal Analizi - II (1920-1960). İstanbul: Agora Kitaplığı.
• Kansu, A. (1995). 1908 Devrimi-Elusive Transformation: The Revolution of 1908 in Turkey. çev. Ayda Erbal. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Karal, E.Z. (1944). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi (1918-1944). İstanbul: Maarif Vekâleti.
• Karpat, K.H. (2010). Türk Demokrasi Tarihi (Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Kayalı, K. (2000). Niyazi Berkes ya da İyimserlikten Kötümserliğe Sürüklenmesine Karşın Düşünsel Tercihinde Israrlı Bir Entelektüelin Portresi. Doğu Batı, 12, 72-85.
• Kayalı, K. (2002). Türk Kültür Dünyasından Portreler.İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kılınç, S. (Der.). (2009). Atatürk’ten İnsanlığa Yol Gösteren Sözler. 2.b. İstanbul: Truva Yayınları.
• Koçer, H.A. (1974). Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi (1773-1923). 2.b. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Dairesi Yayınları.
• Laçiner, Ö. (Ed.). (2009). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt-9: Dönemler ve Zihniyetler. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Lewis, B. (1961). The Emergence of Modern Turkey [Modern Türkiye’nin Doğuşu]. New York: Oxford University Press.
• Mardin, Ş. (1977). Laiklik İdeali ve Gerçekler. Atatürk Döneminin Ekonomik ve Toplumsal Sorunları: 1923-1938 içinde (s. 381-385). İstanbul: Murat Matbaacılık.
• Mardin, Ş. (1996). Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu. (M. Türköne, F. Unan ve İ. Erdoğan, çev.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (2009). Yeni Osmanlı Düşüncesi. (M.Ö. Alkan, edt.). Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, Cilt-1: Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirası-Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi. 8.b. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ömeroğlu, A. (1996). Demokratikleşme Sürecinde Halifelik Sorunu. İstanbul: Pul Yayınları.
• Özer, İ. (1993). Niyazi Berkes. (E. Kongar, edt.). Türk Toplumbilimcileri-1 içinde (s. 237-278). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Özkan, E. (2008). Bir Düşün Adamı Olarak Niyazi Berkes. Yüksek lisans tezi. Cumhuriyet Üniversitesi SBE Genel Sosyoloji ve Metodoloji Bilim Dalı, Sivas.
• Palmer, A. (1995). Osmanlı İmparatorluğu - Son Üçyüz Yıl: Bir Çöküşün Yeni Tarihi. (B. Çorakçı Dişbudak, çev.). 5.b. İstanbul: Sabah Kitapları.
• Sakaoğlu, N. (2003). Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Selek, S. (1965). Milli Mücadele: Anadolu İhtilali (Cilt I ve II). İstanbul: İstanbul Matbaası.
• Somel, S.A. (2010). Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi 1839-1908. İstanbul: İletişim Yayınları. Tanyol, C. (1993). Boran’ın Ahlaki Kişiliği ve Niyazi Berkes. (A. Akay, edt.). Toplumbilim, 2, İstanbul: Bağlam Yayınları.
• Tolgay, A. (2007). Kıbrıs Sürgünü Yirmisekiz Çelebi Mehmet… Kıbrıs Gazetesi. 25 Haziran. (http://www.kibrisgazetesi.com/printa.php?col=78&art=6106) (Erişim tarihi: 21 Aralık 2016).
• Toplum ve Bilim. (1989). Macit Gökberk ile Söyleşi. Toplum ve Bilim, 45, 5-13.
• Toynbee, A.J. (1947). A Study of History, VI. Cilt. London: Oxford University Press.
• Tunaya, T.Z. (1952). Türkiye’de Siyasi Partiler (1859-1952). İstanbul: Doğan Kardeş Yayınları.
• Tunaya, T.Z. (2009). Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Uluğ, N.H. (1975). Halifeliğin Sonu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Vâ-Nû, M. (t.y.). Niyazi Berkes. Bir Dönemin Tanıklığı. 2.b. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Yakuboğlu, K. (2006). Osmanlı Medrese Eğitimi ve Felsefesi. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Yalçın, A. (1989). Ölümünün Ardından: Niyazi Berkes. Yeni Forum, Ocak, 10(224), 48.
• Yalçın, Ş. (Yay.Haz.) (1995). Şiar’ın Defteri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Yorgancıoğlu, O.M. (2000). Prof. Dr. Niyazi Berkes Üzerine Bir Değerlendirme 1908-1988. (İ. Bozkurt, edt.).İz Bırakmış Kıbrıslı Türkler 1. Sempozyumu: Niyazi Berkes: 21-23 Nisan 1999. Gazi Mağusa, KKTC: DAÜ KAM Yayınları.
• Yücel, H.-Â. (1957). Kıbrıs Mektupları. Ankara: TTK Basımevi.