Garzan Havzasında Jeomorfolojik Peyzaj ve Etkileri

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 2, 237 - 271, 01.01.2018

Sabri Karadoğan

Öz

Garzan Nehri, kaynağını Güneydoğu Toroslar kuşağındaki Muş Güneyi Dağları'ndan alır. Nehir ve kollarının içinde bulunduğu havza, üç farklı coğrafi ve jeomorfolojik sektör sunmaktadır: 1 Yukarı Garzan çığırında, ‘V’ şekilli vadiler boyunca akan akarsular, dar ve genç akarsu vadileri olması ile dikkati çeker. Bunun nedeni Geç Miyosen'den itibaren Anadolu Levhası üzerine Arap Levhası'nın itilmesi, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Fayı’nın hareketleri ile oluşan baskıya bağlı olarak yükselen Güneydoğu Toros Dağları’nın aşındırılmasıdır. 2 Ortada, Garzan Nehri'nin kanalı Neojen çökellerinden oluşan daha az deforme olmuş bir plato ortaya çıkarır. Vadi genişlemiş ve nehrin eğimi azalmıştır. Vadi, yanal geçişli mendereslerin örgülü akış yataklarını kısıtladığı geniş bir taşkın ovasına karşılık gelir. Bu alan Neojen çökelleri ile ilgili olarak yoğun erozyona maruz kalmaktadır. Orta Garzan Vadisi, düşük eğime sahip olmasından dolayı, üst ve alt kanal arasında bir basamak gibidir. 3 Havzanın aşağı çığırında akarsu vadisi önemli ölçüde derinleşir. Çünkü ana kayanın tektonik deformasyonlarının büyüklüğü artar, kireçtaşı temelin yükselmesi Neojen tortul örtüsünün altında görünür mostrası ve topoğrafik etkileri artar. Ancak vadinin enine profili, geniş taşkın ovaları ile, yüksek dikey kayalık yamaçlar tarafından sınırlanan dar vadiler arasında değişkenlik gösterir. Akarsu akış kanalları da yer yer örgülü, kıvrımlı ve kanal akışlı olarak değişir. Bu bölümde, fluviyal dinamikler üzerindeki yapısal kontrolün artması, tektonik yükselme ve karstik çöküntü dolinleri yarılmanın güçlü etkilerinin nedenleridir. Havzada, Neolitik, Kalkolitik ve Demir Çağları’na tarihlenen birçok yerleşme mevcuttur

Anahtar Kelimeler

Garzan Havzası, Güneydoğu Anadolu Bölgesi, Jeomorfolojik Peyzaj

Geomorphological Landscape in The Garzan Basin and its Influences

Öz

The Garzan River takes its source in the Muş Güneyi Mountains in the South-Eastern Taurus belt. The Garzan Basin presents three different geographic and geomorphologic sectors: 1 In the uppermost basin, the rivers lowing through ‘V’-shape valleys; stream channels is narrow and young, eroding mountains recently formed the Eastern Taurus highlands which started to uplift during Late Miocene and uplifted in relation to the compression generated by the thrusting of Arabic Plate over the Anatolian Plate and the movements of the Eastern and South-Eastern Anatolian Fault Zone. 2 In the middle course, the channel of the River Garzan incises a less deformed plateau composed of Neogene sediments. The valley has become wide and the slope of the river has decreased. The valley corresponds to a large flood plain in which laterally translating meanders constrain braided flow beds. This zone is exposed to intense leteral erosion due to slope erosion badlands concerning only the Neogene sediments. Garzan Valley is just like a stair along between upper and downstream channel as middle course has the lowest inclination. 3 In the lower part of the basin, the channel deepens considerably, while the magnitude of tectonic deformations of the bedrock increases, with apparent folding and topographic impacts of the uplift of the limestone basement below the Neogene sediment cover . The width of the valley varies from a wide flood plain to a narrow corridor constrained by high vertical rocky banks; the type of channels vary from braided to meandering. In this part, the increase of the structural control on the fluvial dynamics evidences strong influences of both tectonic uplift and karstic collapse dolines processes. There are many settlements dating to the Neolithic, Chalcolithic and Iron Ages in the Garzan Valley

Anahtar Kelimeler

Garzan Basin, Southeastern Anatolia Region, Geomorphological Landscape

Kaynakça

• Akyol, İ. H. (1947). Türkiye’de akarsu Sistemleri ve Rejimleri. Türk Coğrafya dergisi, Sayı: 9- 10, İstanbul.
• Altınlı, İ.E. (1966). Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun Jeolojisi. MTA Dergisi, No: 66, Ankara.
• Arni, P. (1939). Cizre ile Siirt Arasında Jeolojik Araştırmalar. MTA Yayın No: 18.
• Atalay, İ. (2017). Türkiye Jeomorfolojisi. Meta Yay. İzmir.
• Barın, G. (2009). Ilısu Klasik Yüzey Araştırmaları 2007. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğü, 26. Araştırma Sonuçları Toplantısı, Cilt:1., S.40.
• Bender, F. (1954). Doğu Türkiye'de ki Raman, Garzan ve Kentalan strüktürlerinin Üst Kretase sahre ünitelerinin fasiyesleri ve korelasyonu. (Faciès and correlation of the Raman, Garzan and Kentalan structures in Eastern Turkey). MTA raporu, C./S. V/1 -2, S. 223-233.
• Bolgi T. (1964). Adıyaman Sahalarının Jeolojik Etüdü. TPAO Arşivi No: 325.
• Çevik, A. (2008). Yukarı Dicle Havzasında Yeni Bir Ortaçağ Başkenti: Erzen. I. Uluslararası Batman Ve Çevresi Tarihi ve Kültürü Sempozyumu, 15 - 17 Nisan 2008, Batman - Türkiye
• Dewey, J.F. Hempton, M.R. Kidd, W.S.F. Şaroğlu, F. & Şengör, A.M.C. (1986). Shorthening of continental lithosphere: the neotectonics of Eastern Anatolia-a young collision zone. Geol. Soc., London, Special Publ. 19, 3-36.
• Duran, 0. Semsir, D., Sezgin, İ. & Perincek, D. (1988). Güneydoğu Anadolu'da Midyat ve Silvan Gruplarının Stratigrafisi. Sedimantolojisi ve Petrol Potansiyeli, TPJD Bülteni. 2, 99 -126.
• E.İ.E (1983). Aylık Ortalama Akımlar. Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü, Yay. Ankara.
• Erim-Özdogan, A. (2011). Sumaki Höyük: a new Neolithic settlement in the upper Tigris Basin. Özdogan, M., Bas gelen, N., Kuniholm, P.(Eds.), The Neolithic in Turkey: New Excavations and New Research, the Tigris Basin. Archaeology and Art Publications, Istanbul, 19-60.
• Erol, O., (1983). Türkiye'nin genç tektonik ve jeomorfolojik gelişimi. Jeomorfoloji Dergisi, S.11, s.11-22.
• Günay, Y. (1998). Güneydoğu Anadolu’nun Jeolojisi. TPAO Arşivi, Rapor No: 3939.
• İlhan, E. (1969).Türkiye Tektoniğinin Jeomorfolojisi ile İlişkisi. Jeomorfoloji Dergisi, No: 1. İnceoz, M., (1989). Çermik -Çüngüş (Diyarbakır) Arasındaki Bölgenin Tektonik Özellikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, Elazığ.
• Ketin, İ. (1959). Türkiye’nin Orojenik Gelişmesi. MTA Dergisi, No: 53.
• Ketin, İ. (1966). Anadolu'nun Tektonik Birlikleri. MTA Enst. Dergisi, 66,20-34.
• Ketin, İ. (1986). Çermik Antiklinali, Elazığ çevresinde Fırat havzasının jeolojisi ve yeraltı zenginlikleri sempozyumu, 16 s., (yayınlanmamış).
• Ortynski, I. (1946). Hüseyni (Kentalan) Strüktürü Hakkında Jeolojik Rapor (Siirt İli). MTA Rapor No:1737.
• Ortynski, I., - Tromp, S. W., (1942). Şirvan - Minar Mıntıkasında Jeolojik Müşahedeler (Cenubu Şarki Türkiye). MTA Yayın No: 1405
• Önalan, M. (1988). Kahramanmaraş Tersiyer Kenar Havzasının Jeolojik Evrimi. Türkiye Jeoloji Bülteni, c. 31, s.1-10.
• Özgen, N. Tonbul, S., & Karadoğan, S. (2005). Siirt ve Yakın Çevresinde Jura Tipi Kıvrımlı Yapı Reliefi. Ulusal Coğrafya Kongresi, Türk Coğrafya Kurumu-İstanbul Üniv., 29-30 Eylül 2005, 621-630, İstanbul.
• Özkaya, İ. (1974). Güneydoğu Anadolu Sason ve Baykan Yöresi Stratigrafisi. Türkiye Jeoloji Bülteni, 17,15-172.
• Perinçek, D. & Özkaya, İ. (1981). Arabistan Levhası Kuzey Kenarı Tektonik Evrimi. Yerbilimleri Bülteni, Haccettepe Üniversitesi, c. 8, p. 91-101.
• Perinçek, D. (1979). The Geology of Hazro - Korudağ - Çüngüş - Maden - Ergani - Hazar - Elazığ – Malatya Area. Guid Book, TJK Yayını, 17 s.
• Perinçek, D. (1980). Arabistan Kıtası Kuzeyindeki Tektonik Evrimin kıta üzerinde çökelen İstifteki etkileri. Türkiye 5. Pet. Kongresi, Tebliğler, 77-93. Polat 1992.
• Polat, C. (1994). Ergani-Çermik-Çüngüş(Diyarbakır) Arasındaki Bölgenin Jeolojik Özellikleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Fırat Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü Jeoloji Mühendisliği Anabilim Dalı, Elazığ.
• Pulhan, G, (2010). Gre Amer. Aktüel Arkeoloji Dergisi, Eylül-Ekim-2010, Sayı:17, s.122.
• Selen, H. S. (1943). Bitlis ve Van Tetkik Gezisi; Doğu Toroslarda ve Van Bölgesinde Araştırmalar. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 1(04).
• Sungurlu, 0. (1974). VI. Bölge Kuzey Sahalarının Jeolojisi. TPAO Araştırma Merkezi Grup Başkanlığı, Rapor No : 871.
• Şaroğlu, F. & Yılmaz, Y. (1986). Doğu Anadolu'da Neotektonik Dönemdeki Jeolojik Evrim ve Havza Modelleri. MTA. Derg. S.107, s.73-95.
• Şengör, A.M.C. & Yılmaz, Y. (1981). Tethyan evolution of Turkey: a plate tectonic approach. Tectonophysics, 75, 181-241.
• Şengör, A.M.C. & Yılmaz, Y.,(1983). Türkiye’de Tetis’in Evrimi, Levha Tektoniği Açısından Bir Yaklaşım. Türkiye Jeoloji Kurumu, İ.T.Ü. Yer Bilimleri Özel Dizisi, No:1
• Tardu, T. & Akcay, Y. (1990). Güneydoğu Anadolu'da Seçilmiş Bazı Stratigrafi Birim ve Birliklerinin Sismik Stratigrafik Analizi. Türkiye 8. Pet. Kongresi, Tebliğler, 240-246.
• Tatar, Y. & İnceoz, M. (1991). Ergani -Çermik -Çüngüş Bölgesinde Kırık Analizi. Acar Jeoloji Sempozyumu, 183-191.
• Tonbul, S. (1987). Elazığ Batısının Genel Jeomorfolojik Özellikleri ve Gelişimi. Jeomorfoloji Dergisi, S.15, s. 37-52.
• Tromp, S. W. (1941). Cenubu Şarki Türkiye’nin Stratigrafisi, Strüktür Veçheleri ve Petrol Arama İmkanları ile Bunların Mücavir Mıntıkalarla Mukayesesi. MTA Seri – A, Yayın No: 4.
• Tuncel, M. (1993). “Batman”. İslam Ansiklopedisi, C.5, Diyanet Yayınları, İstanbul, s.201.
• Ulutürk, M. (2013). Etno-Dinsel Bir Topluluk Olan Ezidilerin Batman ve Çevresindeki Son Yerleşim Yerleri ve Nüfusları Üzerine. Electronic Turkish Studies, 8(5).
• Ünal, R. H. (2016). Az Tanınan Bir Ortaçağ Köprüsü: Pisyar (Batman/Kozluk). Sanat Tarihi Dergisi, 20(1), 133-150.
• Yaka, R. Birand, A. Yılmaz, Y. Caner, C. Açan, S. C. Gündüzalp, S. Poorya Parvizi P. Erim Özdoğan A. Togan İ. & Somel, M. (2018). Archaeogenetics of Late Iron Age Çemialo Sırtı, Batman: Investigating maternal genetic continuity in north Mesopotamia since the Neolithic. American journal of physical anthropology, 166(1), 196-207.
• Yazgan, E. (1983). A geotraverse between the Arabian Platform and the Munzur Nappes. International Symp.on The Geology of The Taurus Belt, Guide Book for excusion V. Yazgan, E., (1984). Geodynamic Evolution of the Eastern Taurus Region. Tekeli, 0. and Goncuoğlu, M.C., eds., ''Geology of the Taurus Belt'' içinde: 199-208.
• Yeşilova, Ç. & Helvacı, C. (2011). Batman-Siirt Kuzeyi Stratigrafisi ve Sedimantolojisi. TPJD Bülteni/ 23-2, s.7-43.
• Yılmaz, E. & Duran, O. (1997). Güneydoğu Anadolu Bölgesi Otokton ve Allokton Birimler Stratigrafi Adlama Kılavuzu. "Lexicon”, Türkiye Petrolleri A.O. Araştırma Merkezi Grubu Başkanlığı, Eğitim Yayınları No. 31, 460 p.
• Yılmaz, Y., Yiğitbaş, E., Yıldırım, M. ve Genç, Ş.C., (1992). Güneydoğu Anadolu Metamorfik Masiflerinin Kökeni. Türkiye 9. Petrol Kongresi, Tebliğler, 296-306.
• Yılmaz Y. Yiğitbaş E. (1990). SE Anadolu'nun farklı ofiyolitik - metamorfik birlikleri ve bunların jeolojik evrimdeki rolü. Türkiye 8. Petrol Kongresi, Ankara-Türkiye, 16-20 Nisan 1990, ss.128-140.