Arap Harfli Belâgat Kitaplarında İştikâk Sanatı ve Onun Cinasla İlişkisi

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 3, 288 - 294, 01.01.2018

Muhittin Eliaçık

Öz

Belâgat kitapları söz ve mana sanatlarının örneklerle açıklandığı kitaplardır. Bu kitaplarda edebî sanatların birbirinden farklı isim ve tasniflerle verilebildiği görülmektedir. Me’ânî, beyân, bedî’olarak üç bölümden oluşan belâgat kitapları Tanzimat sonrası dönemde mekteplerde belâgat hocaları tarafından ayrı ayrı ders kitabı olarak okutulmaya başlandığından sayılarında epey bir artış görülmüştür. Belâgat kitapları 13.yüzyıl belâgat âlimi Sirâcuddîn-i Sekkâkî’nin Miftâhu’lUlûm’u ile bu kitabın şerh veya özetlerine dayanmış, ama bu kitapta bulunmayan bazı sanatlar da şerh ve özetlerde yer alabilmiştir. Belâgat kitaplarında genellikle bir cinas türü olarak ele alınan iştikâk da bu kitaplarda tecnîs bahsi içinde kısaca açıklanmıştır. İştikâk, iki kelimenin mana ve kök harflerindeki uygunluk durumudur. İştikâka benzeyen demek olan şibh-i iştikâk ise, iki sözün harflerinin tümünde veya çoğunda birlik bulunmasına rağmen aynı kökten bulunmaması durumudur. İştikâkın bir cinas türü olarak ele alınması büyük ölçüde Miftâhu’l-Ulûm’daki tanımdan dolayı oluşmuştur. Böyle olmakla beraber belâgat kitaplarındaki tanım ve tasnifin asıl kaynağı bu kitabın özeti durumundaki Telhîsü’l-Miftâh olmuştur. Arap harfli Osmanlı belâgat kitaplarındaki tarif ve tasniflerin de büyük ölçüde Telhîsü’l-Miftâh’a dayanılarak yapıldığı görülmektedir. Bu makalede Arapça temel belagat kitapları ve Arap harfli Osmanlı belagat kitapları incelenerek iştikakın açıklamalı tarif ve tasnifi yapılmış ve onun cinasla ilişkisi gösterilmiştir

Anahtar Kelimeler

İştikâk, cinas, belâgat, tarif, tasnif

The Istikak in Arabic Letter Rhetoric Books and Relation with Cinas

Öz

Rhetoric books are books that are explained together with examples of words and meaning arts. In these books it is seen that literary arts can be given with different names and classifications. These books, which are composed of three parts as meani, beyan and bedi, have been increased considerably when they were taught separately as textbooks by rhetoric teachers in the schools after Tanzimat.Rhetoric books were based on the commentaries and abstracts of the 13th century teacher of rhetoric Sirâcuddîn-i Sekkâkî with Miftâhu'l-Ulûm, but some of the arts not included in this book were also included in the commentaries and summaries.The istikak it is explained in the books of rhetoric as a type of pun in the chapter of tecnis.Istikak is the condition of accordance of the two words in the meaning and root letters.Shibh-i Istikak is the fact that the two words are not the same root even though there are unity in all or most of the letters.Consideration as a kind of pun is due to the definition of Miftâhu'l-Ulûm to a great extent. But, the main source of the definition and classification of the books of rhetoric has been Telhîsü'l-Miftah, which is the summary of this book.It is seen that the descriptions and classifications of the Ottoman rhetoric books in Arabic letter were made based largely on Telhîsü'l-Miftah.In this article, Arabic basic rhetoric books and Ottoman rhetoric books in Arabic have been examined and the relation of description, classification and pun of the iştikak has been shown

Anahtar Kelimeler

Istikak, pun, rhetoric, definition, classification

Kaynakça

• Abdurrahman Süreyya (1303), Mîzânü’l-belâga, İstanbul.
• Ahmed Cevdet Paşa (1307), Belâgat-i Osmâniyye, İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Ahmed Hamdi (1293), Belâgat-ı Lisân-ı Osmânî, İstanbul:Matbaa-i Âmire.
• Ahmed Reşid (1328), Nazariyyât-ı Edebiyye, İstanbul.
• Ankaravi, İsmail (1284), Miftâh-ül-Belâga ve Misbâhu’l-fesâha. İstanbul: Tasvîr-i Efkâr Matbaası.
• İbnü’l-Kâmil Mehmed Abdurrahman (1309),(Tertîb-i cedîd) Belâgat-i Osmâniyye,İstanbul: Kaspar Matbaası.
• Kazvinî, Celâlüddîn el-Hatîb Muhammed b. Abdirrahmân, Telhîsü’l-Miftâh, Milli Kütüphane 01Hk 91/2. Kılıç, Hulusi (2001), İştikâk, Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.23.
• Mehmed Rif’at (1308), Mecâmiü’l-Edeb (3 cilt). İstanbul.
• Muallim Naci (1307), Istılâhât-ı Edebiyye. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Mütercim Âsım (1305), el-Okyânûsü’l-Basît fî-Tercemeti’l-Kāmûsi’l-Muhît, İstanbul.
• Recâizâde M. Ekrem (1299), Ta’lîm-i Edebiyyât. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Ruscuklu Mehmed Hayri (1308), Belâgat, İzmir.
• Said Paşa (1305), Mîzânü’l-Edeb, İstanbul.
• Saraç, M. A. Y. (2004), Osmanlı Döneminde Belâgat Çalışmaları. Journal of Turkish
• Studies, Harvard University. C. XXVII, s. 311-344
• Saraç, M. A. Y. (2004), Edebî Sanat Terimlerinin Türkçe Karşılıkları Üzerine. TDED, C.32. s.131-147.
• Siracüddin Sekkâkî (1987), Miftâhu’l-Ulûm, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Süleyman Paşa (1289), Mebâni’l-İnşâ II, Mekteb-i Fünûn-ı Harbiyye-i Hazret-i Şâhâne Matbaası, İstanbul.
• Sürûrî, Mustafa, Bahru’l-Ma’ârif, Çorum Hasan Paşa İHK, 19 HK 2114.
• Tahirü'l-Mevlevî (1936), Edebiyat Lügati, Âsâr-ı İlmiye Kütüphanesi Neşriyatı, İstanbul.