Halil Halid Bey’in Basra Körfezi Ve Havalisine Dair Raporu: Tespitler Ve Çözüm Önerileri

Yıl 2018, Cilt: 6 Sayı: 4, 407 - 430, 01.01.2018

Taner Aslan

Öz

Basra Körfezi tarih boyunca önemi haiz bir bölge olmuştur. Asya ve Avrupa ticaretinin iki ayağından biri olan Baharat Yolu’nun en mühim yerini Basra Körfezi oluşturmuştur. İngiltere, Hint deniz yolunun güvenliğini sağlamak amacıyla bölgeyle daha 1800’lü yılların başlarında ilgilenmeye başlamıştır. İngiltere, Osmanlı Devleti’nin birer toprak parçası olan emirlikler üzerinde hâkimiyet kurmaya çalışmış, onları yaptığı anlaşmalarla himaye altına almıştır. II. Abdülhamit, döneminde devlet memurları başta olmak üzere devletin sorunlarına bu arada Basra ve havalisine dair çözüm aramak maksadıyla muhtelif raporlar hazırlanmıştır. Bu raporlar bölgenin sorunlarını ve bu sorunlara çözüm önerilerini içermesinden dolayı önemi haiz raporlardır. Bu bağlamda Halil Halid Bey, İngiltere ile rekabet alanı haline gelen bölgeye dair bir rapor kaleme almıştır. Londra Baş şehbender vekilliği görevindeyken 5 Mart 1898 21 Şubat 1313 tarihinde kaleme aldığı raporunda, İngiltere’nin Basra Körfezi politikasına, bölgede var olan sorunlara ve bu sorunların çözümüne yer vermektedir. Çalışmada, devletlerarası rekabetin önemli konusu haline gelen Bara Körfezi ile Halil Halid Bey’in Basra havzasına dair raporu ele alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Basra Körfezi, Halil Halid Bey, Osmanlı Devleti, İngiltere

The Report of Halil Halid Bey About the Persian Gulf and Surroundings: Findings and Suggestions

Öz

The Persian Gulf has been an important region throughout the history. The Persian Gulf has occupied a very important place in the Spice Road, one of the two main routes of the trade between Asia and Europe. United Kingdom begun to be interested in the region in the early 1800s with the aim of ensuring the safety of the Indian sea route. United Kingdom tried to dominate the emirates, being a part of the Ottoman Empire, and took them under its protection through the treaties signed. Thinking that the region would enter the domination of the big countries, Abdülhamit II wanted officials to prepare reports about the region. These reports are of great importance as they looked into the problems of the region and offered suggestions to these problems. In this respect, Halil Halid penned a report about the region, which became a region of conflict with the United Kingdom. In his report written on May 5, 1898 February 21, 1313 , while serving as chief lord of London, he mentioned the Persian Gulf policy of the United Kingdom, problems existing in the region and suggestions for the solutions to these problems. In this paper, the Persian Gulf becoming an important source of conflict between states and the report written by Halil Halid about the Persian basin are addressed

Anahtar Kelimeler

Persian Gulf, Halil Halid, Ottoman State, United Kingdom

Kaynakça

• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Belgeleri
• (BOA, DH.HMŞ.), 29-49.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Mektubî Kalemi
• (BOA DH.MKT.), 62-40; 1228-62
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezareti Şifre Kalemi Belgeleri
• (BOA. DH.ŞFR), 305-117.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Bab-ı Ali Evrak Odası
• (BOA, BEO), 3138-235313.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hariciye Nezareti İdare Evrakı
• (BOA, HR.İD.), 63-6.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Hariciye Nezâreti Londra Sefareti Belgeleri
• (HR.SFR.3), 507-27; 562-27; 562-36.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Dahiliye
• (BOA, İ.DH.), 1457-58.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Esas Evrakı (BOA, Y.EE.), 8-7.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Perakende Evrakı Evkaf Nezâreti Maruzâtı
• (BOA, Y.PRK.EV.), 3-15. Araştırma Eserleri
• Ağaoğlu, A. (1929). İngiltere ve Hindistan, İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Akarlı, E. Deniz (1999). II. Abdülhamit: Hayatı ve İktidarı. Osmanlı, 2, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Arı, T. (2008). Geçmişten Günümüze Ortadoğu (Siyaset, Savaş ve Diplomasi). Bursa: MKM Yayıncılık.
• Bıyıklı, M. (2006). Batı İşgalleri Karşısında Türkiye’nin Ortadoğu Politikaları (Atatürk Dönemi). İstanbul: Gökkubbe.
• Bilge, Mustafa L. (1992). Basra Körfezi. TDVİA, 5, 114-117.
• Bostan, İ. (1989). Basra Körfezinin Güney Kesimi ve Osmanlılar (1876-1908). Osmanlı Araştırmaları, IX, (neşir heyeti Halil İnalcık, Nejat Göyünç, Heath W. Lowry), 311-322.
• Çadırcı, M. (1992). Abdülhamit’e Sunulan Bir Layiha: Heyet-i Teftişiye’nin Geşt ü Güzâr Eylemiş Olduğu Mahallerin Ahvâliyle Heyet-i Mezkûr’un Harekâtı. OTAM, 3, 413-485.
• Demirtaş, F. (2013). 1701 Basra Seferi Osmanlı Ordusunun Yürüyüşle Sağladığı İtaat. İSTEM, 21, 81-102.
• Dunn, A. (2000). Basra Körfezindeki İngiliz Çıkarları. (Çev. Zekeriya Kurşun), Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 3, 299-326.
• Eraslan, C. (1995). II. Abdülhamid ve İslam Birliği. İstanbul: Ötüken.
• Eraslan, C. (1994). Irak’ta Türk-İngiliz Rekabeti: (1876-1915). Tarih Dergisi, 35, 232-252.
• Huart, Cl. (1997), Basra Körfezi. İslam Ansiklopedisi, 2, MEB: Eskişehir.
• Izgı, A. R. (2008). Kıbrıs Barış Harekâtı Sonrasında Türkiye’ye Uygulanan Silah Ambargosu Ve Sonuçları. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Denizli.
• Kılıç, S. K. (2014). 19.Yüzyılda Osmanlı İdaresi Altında Basra Vilayeti Ve Körfezine İlişkin Bazı Tespitler. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, 54, 2, 319- 336.
• Kocabaş, S. (2003). İngiliz Tuzağı, İstanbul: Vatan Yayınları.
• Köse, İ. (2018). Büyük Oyunun Küçük Aktörü Şerif Hüseyin, İstanbul: Kronik Yayınları.
• Kurşun, Z.  Şeker, C. T. (2017). Basra Körfezi’nde İngiliz - Amerikan Rekabeti: Bureymi Krizi’nden Bermuda Konferansı’na Körfez’de Güç Değişimi (1950-1957). FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 10, 235-266.
• Kurşun, Z. (2004). Basra Körfezinde Osmanlı-İngiliz Çekişmesi: Katar’da Osmanlılar (1871- 1916), Ankara: TTK.
• Özbaran, S. (1971). XVI. Yüzyılda Basra Körfezi Sahillerinde Osmanlılar: Basra Beylerbeyliğinin Kuruluşu. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 25, 51-72.
• Özkan, S. H. (2008). XVIII. Yüzyılın Başlarında Basra’nın Güvenliği Meselesi ve Osmanlı Devleti’nin Bölgede Aldığı Tedbirler. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 6, 11, 137-147.
• Öztürk, K. (2005). Cambridge’de Bir Türk Eğitimci (Halil Halid Bey: 1869-1931). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Sakin, S. (2011). Ortadoğu Kavramı ve Sınırları Üzerine Bir Değerlendirme. History Studies ABD ve Büyük Ortadoğu İlişkileri Özel Sayısı, 281-293.
• Şenel, Ş. (2016). 19. Yüzyılda İngiltere’nin Basra Bölgesindeki Faaliyetleri. Akademik Bakış, 9, 18, 187-207.
• Şirin, İ.  Kılıç, M. (2005). Halil Halid Efendi ve Osmanlı Londra Sefaretine Dair Bir Layiha. OTAM, 18, 395-411.
• Tavukçu, S. (2015). Basra’dan Hazar’a: 100 Yıllık Petrol Hikayesi -1. Stratejik Düşünce Dergisi, 6, 63.
• Yavuz, H. (1985). XVI. Asır İslam Dünyasında Osmanlı-Portekiz Mücadelesinin Sebebleri. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 3, 49-77.
• Yılmaz, S. (2018). “Jeopolitik ve Jeostrateji”, http://www.academia.edu/7648509/Jeopolitik_ve_Jeostrateji. Erişim Tarihi: 09.10.2018. Halil Halid Bey’in Basra Körfezi ve Havalisine Dair Layihası (Tam Metin)