Son Dönem Çağatay Türkçesiyle Yazılmış Misbâhu’l-Envâr Adlı Eserde İlgi Hâli Çekimi ve Belirtili İsim Tamlamaları

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 1, 271 - 294, 01.01.2019

Ümit Eker

Öz

Çağatay Türkçesinde ilgi hâli çekimi genel olarak “+nI2ñ” ekiyle sağlanır. Eski Türkçe devrinden Çağatay Türkçesine kadar +nI2 yükleme hâli ekinin de zaman zaman ilgi hâli işlevinde kullanıldığı bilinmektedir. Çağatay Türkçesinde de ekin bu işlevine rastlanmış ve bu durum çeşitli çalışmalarla ortaya konulmuştur. Özellikle Çağatay Türkçesi döneminde Semerkant, Taşkent, Andican, Karşi, Hive, Urgenç ve Harezm ağızlarıyla Kuzey Afganistan Özbekçesinde “+nI2”yükleme hâli ekinin ilgi hâli işleviyle kullanımı yaygındır. Bu çalışmada Çağatay Türkçesinin son döneminde yazılmış Misbâhu’lEnvâr adlı eserdeki ilgi hâli çekimleri incelenmiştir. Üzerinde çalıştığımız Misbâhu’l-Envâr adlı eserde ismin yükleme ve ilgi hâli çekimleri 1 örnek dışında “+nI2”ekiyle sağlanmıştır. Ekle doğrudan ilgisi olması nedeniyle metinde yer alan belirtili isim tamlamaları kuruluşuna göre incelenmiş, bunların istatistikleri çıkarılmış ve böylelikle “+nI2”ekinin bu işlevdeki işlekliği ortaya konulmaya çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

Son Dönem Çağatay Türkçesi, İlgi Hâli Eki, Yükleme Hâli Eki, Belirtili İsim Tamlaması

Possessive Constructions and Genitive Case Inflection in Book called Misbâhu’l-Envâr that was written in Last Period Chagatai Turkish

Öz

In Chagatai Turkish, genitive case inflection is generally provided by the suffix of “+nI2”. It is known that “+nI2” objective case was also used as a genitive case at times from the old Turkish period to Chagatai Turkish. This function related suffix can be seen in Chagatai Turkish and this circumstance has been revealed by several studies. Using “+nI2” objective case by the function of the genitive case was popular by dialects of Samarkand, Tashkent, Andican, Karsi, Hive, Urgenc, and Harezm especially in Chagatai Turkish period. This study scrutinized genitive case inflections in the book called Misbâhu’lEnvâr that was written in the last period of Chagatai Turkish. Objective and genitive cases are provided by “+nI2” suffix except for 1 sample in Misbâhu’l-Envâr. Possessive constructions are also reviewed based on their formation because of having a direct relationship with the suffix; statistics are computed; accordingly, the activity of “+nI2” suffix is endeavored to be revealed

Anahtar Kelimeler

Last Period Chagatai Turkish, Genitive Case, Objective Case, Possessive Construction

Kaynakça

• Abdullayev, F. A. (1965). Özbek Tiliniñ Harezm Şeveleri I Lugat, II Harezm Şeveleriniñ Tasnifi. Taşkent: Özbekistan SSR Fenler Akademiyasi Neşriyati.
• Abdurahmanov G. & Şükürov, Ş. (1973). Özbek Tiliniñ Tarihiy Grammatikasi – Morfologiya ve Sintaksis. Taşkent: Okutuvçi Neşriyati.
• __________ & Mahmudov, K. (2008). Özbek Tiliniñ Tarihiy Grammatikasi - Fonetika - Morfologiya ve Sintaksis. Taşkent: Özbekistan Feylesufleri Milliy Cemiyeti Neşriyati.
• __________, Şaabdurahmanov, Ş. & Hacıev, A. P. (1975). Özbek Tili Grammatikası I Tam Morfologiya. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyatı.
• Abdurahmanov, H., Refiyev, E. & Şadmankulova, D. (1992). Özbek Tiliniñ Ameliy Grammatikasi. Taşkent: Okutuvçi Neşriyati.
• Abduresulov, Y. (2009). Türkiy Tillerniñ Kıyasiy - Tarihiy Grammatikasi. Taşkent: Özbekistan Respublikasi Fenler Akademiyasi, Fen Neşriyati.
• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Askarova, M., Yunusov, R., Yöldaşev M. vd. (2006). Özbek Tili Praktikumi. Taşkent: İktisad - Maliya Yayınları.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2003). An Academic Reference Grammar of Modern Literary Uzbek. Los Angeles: Lincom Europa.
• Buran, A. (1996). Anadolu Ağızlarında İsim Çekim (Hâl) Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________ (1999). “Türkçede İsim Çekim Ekleri”. Türk Gramerinin Sorunları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• __________ & Alkaya, E. (2012). Çağdaş Türk Lehçeleri. Ankara: Akçağ Yayınları.
• __________ (2014). Çağdaş Türk Yazı Dilleri Kuzeybatı / Kıpçak Grubu. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Coşkun, S. (2002). “Sovyet Dönemi Buhârî Yurdunda Hadis”. Ekev Akademi Dergisi. Yıl: 6, Sayı: 13, s. 195-219.
• __________ (2003). “Bağımsızlık Sonrasında Yayınlanan Özbekçe Hadis Çalışmalarının Genel Karakteristiği”. Ekev Akademi Dergisi. Yıl: 7, Sayı: 14, s. 177 - 196.
• __________ (2007). “Son Asırda Özbeklerin Hadis Faaliyetleri Üzerine”. Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu Bildiriler. 3 Mayıs - 1 Haziran 2007, Isparta.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Dadaboyev, H. A. & Halmanova, Z. T. (2015). Turkiy Tillerniñ Kıyasiy - Tarihiy Grammatikasi. Taşkent: Ilm Ziya Neşriyat Üyi.
• Doğan, T. (2012). “İran (Azerbaycan) Türk Ağızlarında Yükleme Hâli Ekleri”. Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume: 7/1. p. 915 - 933.
• Eckmann, J. (1988). Çağatayca El Kitabı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• __________ (2014). Nehcü’l-Ferâdîs. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eker, Ü. (2017). Misbâhu’l-Envâr, Çağatay Türkçesi, İnceleme - Metin - Aktarım - Dizin - Tıpkıbasım. Ankara: Son Çağ Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergin, M. (1980). Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• __________ (1998). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• __________ (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım/Yayım/Tanıtım.
• Fazılov, E. (1965). Özbek Tiliniñ Tarihiy Morfologiyasi. Taşkent: Özbekistan SSR, Fen Neşriyati.
• Gabain, A. V. (1945). Özbekische Grammatik. Leipzig und Wien.
• Grönbech, K. (2000). Türkçenin Yapısı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gulam, E. (1941). “Özbek Tilide Kelişikler”. Özbek Tiliniñ İlmiy Grammatikasi Üçün Meterieller - Filologiya. Taşkent: Özfen Neşriyati, s. 3 - 85.
• Gültekin, M. (2006). “Asiyabad Özbek Ağzıyla Birkaç Nasrettin Hoca Fıkrası”. İlmî Araştırmalar. Sayı: 21. s. 135 - 152.
• __________ (1970). “Neden Ad Takımı Değil de Sıfat Takımı”. Türk Dili (Ağustos). s. 417 - 418.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• İbrahimov, S. (1967). Özbek Tiliniñ Andican Şevesi Fonetika ve Morfologiya. Taşkent: Özbekistan SSR Fen Neşriyati.
• Karahan, L. (2011). “Yükleme (accusative) ve İlgi (genitive) Hâli Ekleri Üzerine Bazı Düşünceler”, Türk Dili Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ Yayınları. s. 211 - 218.
• __________ (2017). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1978). Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karini, J. (2009). “Erdebil İli Ağızları”. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Kaya, C. (1994). Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1995). “uçun ~ üçün ~ için vb. Edatların Yapısı Üzerine”. Türk Dili Üzerine Araştırmalar I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. s. 94 - 96.
• __________ (2009). Türkiye Türkçesi Grameri, (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Mazman, E. (2011). “Azerbaycan Türkçesinde Durum Eklerine İşlevsel Bir Bakış”. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi.
• Nalbant, M. V. (2018). “Çağatay Türkçesinde Görülen {+nI} İlgi Hâli Ekinin Kökeni Üzerine”. Türkbilig 36. S. 21 - 28.
• Özdemir, H. (2017). “‘Eski Türkçede İlgi ve Belirtme Durum Ekleri’ Adlı Makalede Bir Düzenleme”. Journal of Turkish Language and Literature. Volume: 3. Issue: 2. s. 155 - 168.
• Öztürk, R. (2007). “Özbek Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• __________ (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç. (2007). “Kumuk Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• __________ & Erdem Uçar, F. M. (2015). “Çağatay Türkçesinde +nI İlgi Hâli Eki”. International Journal of Languages’ Education and Teaching. UDES. s. 443 - 456.
• Recebov, N. (1996). Özbek Şeveşunasligi. Taşkent: Okutuvçi Yayınları.
• Reşetov, V. V. & Şaabdurahmanov, Ş. (1978). Özbek Dialektologiyasi. Taşkent: Okutuvçi Neşriyati.
• Rüstemov A. (1990). XV-XIX.. Asrlar Özbek Tili Morfologiyası. Taşkent: Özbekistan SSC Fan Neşriyatı.
• Şâşî, B. Z. (1910). Misbâhu’l-Envâr. Taşkent: Gulâmî Matbaasi.
• __________ (2003). Kânûn-ı Bâsıtiy Yaki Kânûn el-Mabsût I, II. (Yayımlayan: Mehmud Heseniy). 1. Cilt, Taşkent: Yengi Esr Evlâdı.
• __________ vd. (2004). Ferheng el-Mabsût - Dostler Faydalanişi Üçün Tüzülgen Tıbbiyât Terminleri Lugati. (Yayımlayan: Mehkem Mehmud). Taşkent: Yengi Esr Evlâdı.
• __________ (2007). Fevâidu’l-Edebiyye ve Mevâidu’l-Agziyye - Darularnın Faydaleri ve Avkatlar Desturhannın Menfaatleri. Taşkent: Özbekistan Respublikesi Fenler Akademiyasi Fen Neşriyati.
• __________ (2009). Devân-ı Herikıy. (Yayımlayan: Mehmud Heseniy). Taşkent: Fen ve Teknologiya Neşriyati.
• __________ (2011a). Kânûn-ı Bâsıtiy Devâ Tedbîrleri. (Yayımlayan: Behram Abduhalimov). Taşkent: Turan Zemin Ziyâ.
• __________ (2011b). Kânûn-ı Bâsıtiy Hâmiladar ve Emizuvçi Ayeller Hem de Güdeklerin Perverişleş Tedbîri. (Özbek Türkçesine Aktaran: Mehmud Heseniy). Taşkent: Turan Zemin Ziyâ.
• __________ (2012) Amel-i Hendese - Geometriya Amelleri. Taşkent: Oqıtuvçi Neşriyât, Matbaa Îcâdiy Üyi.
• Tavkul, U. (2007). “Karaçay-Malkar Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör: Ahmet Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları.
• Tekin, T. (2003). “On the Origine of the Turkic Genitive Suffix”. Makaleler I. Ankara: Grafiker Yayınları, s. 347 - 352.
• __________ (2013). “Türkçede İlgi Hâli Ekinin Kökeni Üzerine”. (Çev: Gökçen Bilgin). Dil Araştırmaları 13. s. 157 - 162.
• Türkseven, A. (1994). “Takısız Ad Takımı Olabilir mi? - 1”. Çağdaş Türk Dili (Temmuz - Ağustos). s. 88.
• __________ (1995). “Takısız Ad Takımı Olabilir mi? - 2”. Çağdaş Türk Dili (Haziran). s. 43 - 45. Yöldaşev, M. (2006). Özbek Tili Praktikumi II. Taşkent: Nizamiy Namidegi Taşkent Dövlet Pedagogika Universiteti Yayınları.
• Yücel, B. (1995). Babür Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Yüce, N. (1993). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Zeynalov, F. (1993). Türk Lehçelerinin Karşılaştırmalı Dilbilgisi Türkiye Türkçesi. İstanbul: Cem Yayınevi.