Kütahya/Eskigediz’de Merkezi Planlı Bir Cami: Ulu Cami/Gazanfer Ağa Camii

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 2, 204 - 225, 01.01.2019

Türkan Acar

Öz

Ulu Cami/Gazanfer Ağa Cami, Kütahya ili, Gediz ilçesi, Eskigediz Kasabası’ndadır. Yapıda, Klasik Osmanlı mimarisine damga vurmuş bir plan tipi olan merkezi plan şeması uygulanmıştır. Başkent ekolünün taşradaki bir örneği olan Ulu Cami/Gazanfer Ağa Camii, altı destekli merkezi planlı harim, beş birimli bir son cemaat yeri, minare ve avludan meydana gelmektedir. İlk örneklerinin erken Osmanlı döneminde görülmeye başlandığı altı destekli merkezi planlı cami şeması, Klasik dönemde, başkent İstanbul başta olmak üzere pek çok kentte uygulanmıştır. Klasik dönemin en ünlü mimarı Mimar Sinan tarafından bu plan şemasının dört, altı ve sekiz destekliler şeklinde çeşitli denemeleri olmuştur. Ulu Cami/Gazanfer Ağa Camii, 1970 yılında bölgede meydana gelen depremle, harim kuzey duvarı ve minare kaidesi dışında tamamen yıkılmış ve 1990 yılındaki restorasyon çalışması ile yeniden ayağa kaldırılmıştır. Çalışmamızda caminin plan kurgusu Sanat Tarihi metodolojisi ile tartışılmış ve Anadolu’daki benzer örnekleri ile karşılaştırılmıştır. Ulu Cami’nin merkezi plan şeması; harimdeki merkezi kubbe, altıgen çardağın kollarına oturan yarım kubbeler, mihrap eyvanı ve harimin kuzeyinde yer alan yarım kubbesi ile harimde merkezileşmeyi başarmış bir uygulamadır

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Eskigediz, Merkezi Plan, Ulu Cami, Cami

A Centrally Planned Mosque in Eskigediz/Kütahya: Grand Mosque/Gazanfer Agha Mosque

Öz

Grand Mosque/Gazanfer Aga Mosque is located in Eskigediz Town, Gediz District of Kütahya. In the structure, the central plan scheme, which is a plan type, which is a sign of Classical Ottoman architecture, has been applied. The Grand Mosque/Gazanfer Agha Mosque, which is an example of the capital school, consists of a six-centered centralized planned harim, a last communion with five units, a minaret and a courtyard. The center of the six-centered central-plan mosque, in which the first examples began to be seen in the early Ottoman period, was implemented in many cities in the classical period, especially in the capital İstanbul. Mimar Sinan, the most famous architect of the classical period, made a variety of experiments in the form of four, six and eight supporters. Grand Mosque/Gazanfer Agha Mosque was completely destroyed by the earthquake in 1970, except for the northern wall and minaret base of Harim. It was rebuilt in 1990 with the restoration work. In this study, the plan fiction of the mosque was discussed with the Art History methodology and compared with similar examples in Anatolia. The central plan of Grand Mosque/Gazanfer Agha Mosque is; the central dome in the harim, the semi-domes sitting on the arms of the hexagonal gaze, the iwan of the mihrab, and the half-dome located to the north of the harim are centralized in the harim

Anahtar Kelimeler

Kütahya, Eskigediz, Central Plan, Grand Mosque, Mosque

Kaynakça

• Acar, T. (2011a). Anadolu Türk mimarisinde tabhaneli camiler. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Acar, T. (2011b). Menderes’teki Türk eserleri. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Acar, T. (2013). Tabhaneli camilerin tipolojisi üzerine bir deneme. Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi. 28, Isparta, 303-326.
• Acar, T. (2019) Eskigediz’deki (Kütahya) halk ve özel hamamlardan örnekler: Gazanfer Ağa hamamı ve Azmizadeler hamamı. SOBİDER Sosyal Bilimler Dergisi. 6 (35), 80-92.
• Acun, H. (1999). Manisa’da Türk devri yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Açıkgözoğlu, A. S. (2002). Osmanlı camisinde mihrab önü mekanı. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Aktepe, M. (1960). Nevşehirli damad İbrahim paşa’ya ait iki vakfiye. Tarih Dergisi. XI/15, İstanbul, 149-160.
• Aktepe, M. (1973). Osmanlı devri İzmir camileri hakkında ön bilgi. Tarih Enstitüsü Dergisi. 3 (Ekim 1972), İstanbul, 177-212.
• Aktepe, M. (2003). İzmir yazıları, camiler, hanlar, medreseler, sebiller. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Aktuğ, İ. (1993). Nevşehir Damad İbrahim Paşa külliyesi. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Aktuğ Kolay, İ. (1993). Damad İbrahim paşa külliyesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 8, İstanbul, s.447-449.
• Altun, A. (1981-1982) Kütahya’nın Türk devri mimarisi “bir deneme”. Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılına Armağan Kütahya. İstanbul: Formül Matbaası, 171-700.
• Arel, A. (1973).Üç şerefeli cami ve Osmanlı mimarisinde tipolojik sınıflandırma sorunu. Mimarlık. 6, 17-20.
• Arık, R. (1971). Bazı örnekleriyle Anadolu’da “barok” denen camiler. Ankara.
• Arslan, M. (2017). Anadolu’da Selçuklu çağı cami ve mescit mimarisi (plan-mimari-süsleme). Yayınlanmamış Doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Aslanapa, O. (1949). Edirne’de Osmanlı devri abideleri. İstanbul: Üçler Basımevi.
• Aslanapa, O. (1984). Türk sanatı. I-II. İstanbul: Kervam Yayınları.
• Aslanapa, O. (1986). Osmanlı devri mimarisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Aslanapa, O. (1989). Türk sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aslanapa, O. (1993). Edirne’de Türk mimarisinin gelişmesi. Edirne 600. Fetih Yıldönümü
• Armağanı, Ankara: T.T.K. Yayınları, 223-232.
• Aslanapa, O. (2004). Turkish art and architecture. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Ayverdi, E. H. (1960). Azebkapusu camii. İstanbul Ansiklopedisi. C.3, İstanbul, s. 1675-79.
• Ayverdi, E. H. (1972). Osmanlı mimarisinde Çelebi ve II. sultan Murad devri. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Ayverdi, E. H. (1981). Avrupa’da Osmanlı mimari eserleri, II-III-IV. İstanbul: Fetih Cemiyeti.
• Ayverdi, E. H.&Yüksel, İ. A. (1976). İlk 250 senenin Osmanlı mimarisi. İstanbul: Baha Matbaası.
• Ayverdi, E. H. (1989). Osmanlı mimarisinde Fatih devri. III. İstanbul: Fetih Cemiyeti.
• Aslanoğlu, İ. (1978). Tire’de camiler ve üç mescit. Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Bakır, B. (1994). Avrupa Barokunun İstanbul camilerine etkileri. Y.T.Ü. Doktora Tezi, İstanbul.
• Bakır, B. (2000). Eyüp Sultan camii’nde yapısal konum ve mimari gelişim. Eyüp Sultan Sempozyumu. IV, İstanbul, ss. 194-201.
• Beysanoğlu, Ş. (1963). Kısaltılmış Diyarbakır tarihi ve abideleri. İstanbul: Diyarbakır Tanıtma Derneği Neşriyatı.
• Batur, S. (1976). Üsküdar’da Selimiye camisi. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan. Ankara, 375-396.
• Batur, S. (1993-95). Beylerbeyi camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.2, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 203-205.
• Batur, S. (1993-95). Üsküdar’da Selimiye camisi. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara, 375-396.
• Behrens, D. A. (1996). Islamic architecture in Cairo. Cairo: American University in Cairo Press.
• Cezar, M. (1977). Anadolu öncesi Türklerde şehir ve mimarlık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Çetin, Y. (2015). Erken dönem İslam cami mimarisinde maksure kubbesi geleneğinin Türk cami mimarisindeki toplu mekân anlayışına etkileri üzerine bir değerlendirme. Jasss. 35, 115-126.
• Çam, N. (1989). Gaziantep Şeyh Fethullah külliyesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çantay, G. (2000). Eyüp sultan külliyesi. Eyüp Sultan Sempozyumu. IV, İstanbul, ss.156- 163.
• Çevik, H. (1949). Tekirdağ tarihi araştırmaları. İstanbul: Ahmet Sait Basımevi.
• Çobanoğlu, A. V. (1993-95). Cerrahpaşa Mehmed paşa külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.2, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 411-413.
• Demir, A. H.-vdleri. (1991). Fatih camileri ve diğer tarihi eserler. İstanbul: T. Diyanet Vakfı Fatih Şubesi.
• Demirsan, B. (1993-95). Gureba hastanesi camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 3, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 433.
• Dilaver, S. (1971). Anadolu’da tek kubbeli Selçuklu mescitlerinin mimarlık tarihi yönünden önemi. Sanat Tarihi Yıllığı. IV, İstanbul, 17-28.
• Ergi, İ. (1981). Tosya camileri. Ankara: Emel Matbaacılık.
• Erinç, S.- Bilgin, T.-Bener, M.& Sungur, K.& Erer, S.& Göçmen, K. (1970). Gediz depremi (tatbiki jeomorfolojik etüd). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yay. No: 1520, İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Yay. No: 60.
• Ersoy, A. (1989). İstanbul’daki altı ve sekiz destekli camilerimizin gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yayın No: 477, Atatürk Eğitim Fakültesi Yayın No: 9.
• Eskigediz Belediyesi Tanıtım Kitapçığı (yazar ve tarih belirtilmemiş). Kütahya/Gediz.
• Eyice, S. (1962-63). Zaviyeler ve zaviyeli camiler. İktisat Fakültesi Mecmuası. XII, İstanbul, 1-80.
• Eyice, S. (1969). İşkodra kurşunlu camii. Belgelerle Türk Tarihi Dergisi. S.17, İstanbul, 73- 76.
• Eyice, S. (1991). Azapkapı camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C.4, İstanbul.
• Eyice, S. (1993-95). Kılıç Ali paşa külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.4, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 557-559.
• Eyice, S. (1993-95). Sokullu Mehmed paşa camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 30-31.
• Eyice, S. (1994). Davud paşa külliyesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 9, İstanbul, 42.
• Eyice, S. (1995). Ferhad paşa külliyesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C.12, İstanbul, 386-387.
• Eyice, S. (1995). Eyüp sultan külliyesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C.12, İstanbul, 9-12.
• Eyice, S. (1997). Hamza bey camii. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C.15, İstanbul, 506-507.
• Eyice, S. (1998). Hüsameddin paşa camii. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C.18, İstanbul, 514- 515.
• Evliyâ Çelebi, (2017), Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi seyahatnâmesi: Kütahya, Manisa, İzmir, Antalya, Karaman, Adana, Halep, Şam, Kudüs, Mekke, Medine. S. A. Kahraman (haz.) 9. Kitap/1. Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Gökoğlu, A. (1952). Paphlagonia gayri menkul eski eserler ve arkeolojisi. Kastamonu: Doğrusöz Matbaası.
• Gültekin, G. (1993-95). Zeynep sultan camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 550-551.
• Gültekin, H. (1952). İzmir tarihi, İzmir: Ege Turizm Cemiyeti Yayınları.
• Güner, H. (1964). Kütahya camileri.
• Güzelbey, C. C. (1984). Gaziantep camileri tarihi. Gaziantep: Oya Matbaası.
• Hafız, N. (1975). Prizren’de yeni bulunan birkaç Türk yazıtı. Ankara.
• Hafız, N. (1977). Prizren’de Sinan Paşa camii. Sanat Dünyamız. 11, İstanbul, 18-23.
• Kalyon, M. M. (2000). Kütahya’da Selçuklu, Germiyan ve Osmanlı eserleri. Kütahya: Kütahya Belediyesi.
• Kara Pilehvarian, N. (2000). Bezmialem valide sultan’ın gureba-i müslimin hastaneleri. Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu. III, İstanbul, ss.296-303.
• Kızıltan, A. (1958). Anadolu beyliklerinde cami ve mescidler. İstanbul: İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Koçu, R. E. (1960). Balat camii. İstanbul Ansiklopedisi. C.4, İstanbul, 1965-66.
• Kuban, D. (1954). Türk barok mimarisi hakkında bir deneme. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi.
• Kuban, D. (1961). Atik valide camii (2). Mimarlık ve Sanat. 2, İstanbul, 59-63.
• Kuban, D. (1993-95). Hekimoğlu Ali paşa külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.4, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 43-46.
• Kuban, D. (1993-95). Nişancı Mehmed paşa camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 6, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 85-87.
• Kuban, D. (1993-95). Nuruosmaniye külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 6, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 100-103.
• Kuban, D. (1994). Yüz soruda Türkiye sanatı tarihi. 6. Baskı, İstanbul: Gerçek.
• Kuban, D. (1997). Sinan’ın sanatı ve Selimiye. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kuban, D. (2007). Osmanlı mimarisi. İstanbul: YEM Yayınları.
• Kunter, H. B.-Ülgen, A. S. (1939). Fatih camii ve Bizans sarnıcı. İstanbul: Cumhuriyet Matbaası.
• Kuran, A. (1968). The mosque in early Ottoman architecture. Chicago: University of Chicago Press.
• Kuran, A. (1978). Tophane’de kılıç Ali paşa külliyesi. Boğaziçi Üniversitesi Dergisi. C.6, İstanbul, s. 175-189.
• Kuran, A. (1986). Mimar Sinan. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.
• Kuran, A. (1988), Mimar Sinan’ın camileri. Mimarbaşı koca Sinan yaşadığı çağ ve eserleri 1. S. Bayram (Ed.). İstanbul: Dizergonca Matbaası, 175-214.
• Kuyulu Ersoy, İ. (2002). Salepçioğlu ailesinin İzmir’e katkıları ve Salepçioğlu camii. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu: Gönül Öney’e Armağan, Bildiriler (10-13 Ekim 2001). İzmir: Ege Ü. Yayınları, ss. 281-293.
• Mülayim, S. (1989). Sinan ve çağı. İstanbul: M.Ü. Fen-Edb. Fak. Yayınları.
• Mülayim, S. (1992). Beylerbeyi camii ve külliyesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 6, İstanbul, 75-77.
• Naza, E. (1993-95). Sofular camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 24.
• Neftçi, A. (1996). Nuruosmaniye külliyesi’nin yazıları. Sanat Tarihi Defterleri I. İstanbul, 7-34.
• Neftçi, A. (2002). Laleli külliyesi’nin inşaat süreci. İ.T.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat tarihi Doktora Tezi, İstanbul.
• Nejdet Erzen, J. (2005). Mimar Sinan estetik bir analiz. İstanbul: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yayınları.
• Okçuoğlu, T. (1993-95). Mehmed ağa külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 5, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 355-356.
• Ögel, S. (1996). Nuruosmaniye külliyesi dekorundaki sütunlar. Sanat Tarihi Defterleri I. İstanbul, 35-71.
• Öney, G. (1989). Beylikler devri sanatı XIV-XV. yüzyıl (1300-1453). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Öz, T. (1997). İstanbul camileri, I-II, 3. Baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Özkan, E. (1984). Gediz’de Türk mimarisi. Pirelli Dergisi. 20 (241), 6-7.
• Özkan, E. (1986). Gediz’de Türk mimarisi. Tarih ve Toplum. 26 (Şubat), İstanbul: İletişim Yayınları, 105-107 (41-43).
• Pınar, M. (2004). Çağlar boyunca Gediz. Eskigediz Belediyesi Yayınları.
• Refik, A. (1936). Hazine-i evrak vesikalarına göre Türk mimarları. İstanbul: Hilmi Kitaphanesi.
• Seyhan, K. (1993). Cerrahpaşa külliyesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 7, İstanbul, 424-425.
• Sönmez, Z. (1988). Mimar Sinan ile ilgili tarihi yazmalar-belgeler. İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi.
• Sözen, M. (1971). Diyarbakır’da Türk mimarisi. İstanbul: Diyarbakır’ı Tanıtma ve Kültür Derneği Yayınları.
• Sözen, M.-vdleri, (1975). Türk mimarisinin gelişimi ve Mimar Sinan. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Su, K. (1940). Manisa Muradiye camii ve külliyesi. İstanbul.
• Suner, Y. (1993-95). Nusretiye camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 6, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 105-107.
• Şehsuvaroğlu, H. Y. (1956). Kılıç Ali paşa camii. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni. 175, İstanbul, 6.
• Tanman, B. (1991). Atik valide sultan külliyesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 4, İstanbul, 68-73.
• Tanman, B. (1992). Balat camii ve tekkesi. T.D.V. İslam Ansiklopedisi. C. 5, İstanbul, 7-8.
• Tanman, B. (1993-95). Atik valide sultan külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.1, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 407-412.
• Tanman, B. (1993-95). Eyüp sultan külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.3, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 237-243.
• Tanman, B. (1993-95). Molla çelebi camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.5, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 483-484.
• Tanman, B. (1993-95). Küçük efendi külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.5, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 150-151.
• Tanman, B. (1993-95), Şeyh vefa külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C.7, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı ortak yayını, 173-176.
• Tanman, B. (1996), Hekimoğlu Ali paşa camii’ne ilişkin bazı gözlemler. Aslanapa Armağanı. İstanbul, 253-280.
• Tanyeli, G. (1993-95). Laleli külliyesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. C. 5, İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 190-193.
• Tuncel, M. (1974). Babaeski, Kırklareli ve Tekirdağ camileri. Ankara: Ankara Ü. Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi Yayınları.
• Tuncel, M. (1977), “Türkiye’de yer değiştiren şehirler hakkında bir ilk not”. İstanbul Üniversitesi Coğrafya Enstitüsü Dergisi. 20-21, İstanbul, 119-128.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1932). Kütahya şehri. İstanbul: Devlet Matbaası.
• Vırmıça, R. (1999). Kosova’da Osmanlı eserleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Yetkin, S. K. (1954). İslam sanatı tarihi. Ankara: İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Yetkin, S. K. (1984). İslam ülkelerinde sanat. İstanbul: Cem Yayınevi.
• Yücel, E. (1968). Manisa muradiye camii ve külliyesi. Vakıflar Dergisi. VII, Ankara, 207- 215.
• Yüksel, İ. A. (1983). Osmanlı mimarisinde II. Bayezid devri V. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları.
• http://www.eskigediz.bel.tr/Fotograf_Galerisi_Page_401.html adresinden erişildi. (Erişim Tarihi: 25.03.2019).