Hicrî 5. Asır 'Usûl-Hilâf' Eserlerine Dair Mukayeseli Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 25, 103 - 121, 20.10.2023

Hacer Yetkin

https://doi.org/10.32950/rid.1343847

Öz

Fıkıh ilminin teşekkül döneminden itibaren mevcut olan ihtilaflar ve bu ihtilafların tartışıldığı ilim ve münazara meclisleri, hicrî dördüncü asırdan itibaren fıkhî ihtilafların müstakil olarak ele alındığı bir ilim dalının oluşmasına zemin hazırlamıştır. İhtilafa konu olmuş fıkıh meselelerinin, tarafların delilleri ile birlikte incelenmesini konu edinen ve hilâf, hilâfiyât ya da ilm-i hilâf olarak isimlendirilen bu ilim dalı, özellikle hicrî beşinci asırda büyük bir gelişme göstermiş ve bu dönemde hilâfa dair pek çok eser yazılmıştır. İhtilafları farklı açılardan, farklı yöntemlerle ele alan ve oldukça çeşitlilik arz eden hilâf literatüründe ortaya çıkan alt türlerden biri de usûl-hilâf olarak isimlendirilebilecek eserlerdir. Usûl-i fıkıh alanındaki ihtilaflı meseleleri, tartışmaları da dahil ederek bir araya getiren bu eserlerin günümüze ulaştığı tespit edilen üç örneği bu çalışmada incelenmiştir. İncelenen eserler, Zeydî alim Nâtık-Bilhakk’ın (ö. 424/1033) el-Müczî, Hanefî alim Saymerî’nin (ö. 436/1045) Mesâilü’l-hilâf ve Şâfiî alim Şîrâzî’nin (ö. 476/1083) Tebsıra adlı eserleridir. Hepsi hicrî beşinci asırda yazılmış olan bu eserlerin dikkat çeken ilk ortak özelliği, münazaralardaki başarıları bilinen âlimler tarafından yazılmış olmalarıdır. Bunun yanında hepsinin ihtilaflı usûl meselelerine, tartışmaların tarafları ve delilleri ile birlikte kolayca ulaşılabilmesini sağlayan birer el kitabı mahiyetinde planlandıkları anlaşılmaktadır. Eserlerde konu tasnifi, meselelerin seçimi ve üslûp açısından ufak farklılıklar dışında birbirine yakın tercihlerde bulunulduğu görülmektedir. Ancak her bir eser, referans çerçeveleri ve getirdikleri delillerin mahiyeti açısından farklılık arz etmektedir. Nâtık-Bilhak her meselede Ebû Ali el-Cübbâî (ö. 303/916), Ebû Hâşim el-Cübbâî (ö. 321/933) ve Ebû Abdullah el-Basrî (ö. 369/979-80) gibi Mu‘tezile’nin önde gelen alimlerini referans almakta, Saymerî Irak Hanefî ekolünün temsilcileri olan Kerhî ve Cessâs’ın görüşlerini sıklıkla zikretmekte, Şîrâzî ise daha bağımsız bir yaklaşımla çeşitli grupların görüşlerine yer verse de muhaliflere karşı kendisini Şâfiî geleneği içerisinde konumlandırmaktadır. Bunun yanında eser müelliflerinin mensup olduğu geleneğin, istidlal anlayışlarında etkili olduğuna dair ipuçları, incelenen örnek meseledeki delil getirme metodlarında da tespit edilmiştir. Çalışmada incelenen âhad haberin umûmu tahsisinin caiz olup olmadığı tartışmasında her üç âlim de bunun caiz olduğunu savunmakta, bu görüşü savunmak ve muhalif görüşe karşı çıkmak için bazı delilleri ortak olarak kullanmaktadır. Buna karşılık incelediğimiz müelliflerin her biri, kendi mezhep görüşleri ile uyumlu olan bazı delilleri ön plana çıkarırken, uyumlu olmayan delilleri zikretmemeyi tercih etmişlerdir. Eserlerin mukayeseli incelenmesi sonucunda, usûl-hilâf eserlerinin pratik bir ihtiyacı karşılamak amacıyla yazılmış olduğu, bunun yanında müelliflerin usûl alanındaki tercihlerini ve görüşlerini ortaya koymasına, ayrıca istidlal metotlarını çeşitlendirmesine imkan sağladığı tespit edilmiştir. Ayrıca usûl-hilâf eserleri, ihtilaflı usûl meselelerinde görüş beyan eden tarafları ve kullanılan delilleri kayda geçirmiş olmalarından dolayı fıkıh tarihi açısından da önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Usûl, Hilâf, Müczî, Nâtık-bilhak, Saymerî, Şîrâzî, Tebsıra, Tahsis

A Comparative Analyze on 'Usūl-Khilāf Works' of the Fifth Century AH

Öz

The controversial juristic cases and the scholarly circles where those cases have been discussed emerged as early as the formation period of fiqh. Those juristic disputes lead up to the establishment of an independent discipline in the fourth century AH. Named as khilāf, ‘ilm al-khilāf or khilāfiyāt, this discipline examines the juristic cases that have been subject to disputation among scholars and the arguments of the parties in each disputation. Khilāf as a discipline developed significantly in the fifth century AH and a great amount of khilāf works have been written during that period. The genre of khilāf includes many different types of khilāf works in terms of content and method. One of the sub-genres that has emerged in the khilāf literature is the usūl-khilāf works, in which the controversial issues of jurisprudence are treated together with the disputations around them. In this paper, the three surviving samples of that genre, namely Mujzī by Nātiq-Bilhaq (Zaydi), Masāil al khilāf by Saymarī (Hanafī) and Tabsıra by Shīrāzī (Shāfiī) are analyzed comparatively. The first common feature of those three works, all of which were written in the fifth century AH, is their authors’ success in disputation sessions. Besides, apparently all of those works were designed as a manual that enables the audience to access the controversial usūl issues along with the disputing groups and their arguments. The works are close to each other in terms of classification of the content, the selection of the cases included and the manner of writing. However, their frame of reference and their method of argumantation differs to a certain point. Nātiq refers to Abū Ali, Abū Hāshim and Abū Abdullah al-Basrī, all of whom are prominant Mu‘tazilites. Saymerī usually mentions the views of Karkhī and Jassās, who are Irāqī Hanafīs. Shīrāzī locates himself among Shāfiīs although he refers to a wider range of scholars compared to the other two authors. Besides, the study on one of the common cases in all three works shows that the tradition to which each of the authors belonged affected their style of argumentation. In the case of the specification (takhsīs) of a general utterance (umūm) in Qurān by a single prophetic narration, all of the authors hold that this is permissible and they use similar arguments to defend their view. However, each of them focus on the arguments that are justifiable in their school tradition and neglected the arguments that are not compatible with the views of the school they belong. The comparative analysis of the three usūl-khilāf works demonstrates that those books have been written to address a practical need. However, they provided an opportunity to their authors to exhibit their preferences and unique views in usūl while serving a training area for producing various ways of argumentation. Usūl-khilāf works has a significant contribution to the history of fiqh by documenting the disputing groups and their arguments as well.

Anahtar Kelimeler

Usul, khilaf, Mujzi, Natiq-Bilhaq, Saymeri, Şirazi, Tebsıra, takhsis

Kaynakça

• Alkış, Alpaslan. “İsa b. Ebân’ın Âm, Hâs ve Âmmın Tahsisi ile İlgili Görüşleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 33 (2019), 19-37.
• Aybakan, Bilal. “Şîrâzî, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 12 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/sirazi-ebu-ishak
• Aybakan, Bilal. ““Bağdat Nizamiye Medresesi İlk Müderrisi Ebû İshak eş-Şîrâzî”. İslam Medeniyetinde Bağdat (Medînetü’s-Selâm) Uluslararası Sempozyum. ed. İsmail Safa Üstün. 2/699-715. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• el-Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd es-Sağîr. nşr. Abdülhamid b. Ali Ebû Züneyd. 3 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• el-Basrî, Ebu’l-Hüseyin Muhammed b. Ali. el-Mu‘temed fî usûli’l-fıkh. nşr. Halil el-Meys. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, t.y.
• Başoğlu, Hasan Tuncay. “Saymerî’nin Usûlü ve Usûl Görüşleri Hakkında Bazı Tespitler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 273-277.
• Başoğlu, Hasan Tuncay. “Saymerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 12 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/saymeri-huseyin-b-ali
• Bilik, Abdurrahim. “Hilâf Literatürü İçin Bir Taksim Önerisi”. Usûl İslam Araştırmaları 30 (2018), 109-132.
• Bilik, Abdurrahim. Fıkhın Bir Alt Disiplini Olarak İlmü’l-Hilâf. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Bilik, Abdurrahim. Zemahşerî’nin Ruusü’l-Mesail İsimli Eserinde İlm-i Hilâf (Kitâbü’n-Nikah Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil. el-Câmiu’s-sahîh. Nşr. Mustafa Dîb el-Buğa. 6 cilt. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1987.
• el-Cessâs. Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-usûl. nşr. Muhammed Muhammed Tamir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• el-Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelik b. Abdullah. El-Burhân fî usûli’l-fıkh. nşr. Salah b. Muhammed b. Arîza. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Demirci, Kadir - Mehmet Ümit. “Zeydî Kaynaklar ve Zeydiyye Üzerine Yapılmış Çalışmalar”. İslamî İlimler Dergisi 6/1 (2011), 347-367.
• Gölcük, Şerafettin. “Ebû Abdullah el-Basrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 12 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebu-abdullah-el-basri
• İbn Kutluboğa, Ebu’l-Adl Zeynüddin Kâsım. Tâcü’t-terâcim fî tabakâti’l-Hanefiyye. Bağdad: Matbaatü’l-Ânî, 1962.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec Abdurrahman b. Ali. el-Muntazam fî târihi’l-umem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir Ata, Mustafa Abdülkâdir Ata. 18 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İltaş, Davut. Klasik Nesih Teorisi ve Çağdaş Müfessirler. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Kalça, Fatma Betül. Debûsî’nin Aile Hukuku ile İlgili Görüşlerinin Hilâf İlmi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019).
• Koca, Ferhat. İslam Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltıcı Yorum). İstanbul: İSAM Yayınları, 2011.
• el-Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkâdir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. Thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv. 4 cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 2. Basım, 1993.
• el-Leknevî, Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. nşr. Ebû Yasir Muhammed Hüseyin ed-Dimyâtî. 2 cilt. Riyad: Dâru İbni’l-Kayyım, Kahire. Dâru İbn Affan, 2020.
• Makdisi, George. Ortaçağda Yüksek Öğretim. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu, Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 3. Basım, 2021.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiu’s-sahîh. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl-Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, t.y.
• Nâtık-Bilhak, Ebû Talib Yahya b. Hüseyin. el-Müczî fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülkerim Cedebân. Sana: el-Meclisü’z-Zeydî el-İslâmî, 2013.
• Okuyucu, Nail. “Tahrîcü’l-Fürû ale’l-Usûl Edebiyatı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 38 (2010), 113-136.
• Özdemir Özaykal, Merve. “Kur’ân’ın Umûm Bildiren İfadelerinin Haber-i vâhidle Tahsisi Konusundaki Usûlî Tartışmalar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 31 (2018), 203-229.
• Özen, Şükrü. “Hilâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 13 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/hilâf
• Saymerî, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ali. Mesâilü’l-hilâf fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdelouahad Jahdani. Universite de Provence-Aix-Marseille, Doktora Tezi, 1991.
• es-Sem‘ânî, Ebu’l-Muzaffer Mansur b. Muhammed. Kavâtı‘u’l-edille fi’l-usûl. nşr. Nâci es-Süveyd. 2 cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2011.
• Soufi, Youcef L.. The Rise of Critical Islam. Oxford: Ozford University Press, 2023.
• es-Sübkî, Tâcüddîn, Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtü’ş-Şâfiîyyeti’l-Kübrâ. thk. Abdülfettah Muhammed el-Hulv, Mahmut Muhammed et-Tanâhî. 10 cilt. Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, 1966.
• Şimşek, Murat. İmam Ebu Hanife ve Hanefîlik. Konya: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2019.
• eş-Şîrâzî, Ebû İshak Cemâleddin İbrahim b. Ali. Şerhu’l-Luma‘. thk. Abdülmecid Türkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1988.
• eş-Şîrâzî, Ebû İshak Cemâlüddin İbrahim b. Ali. el-Luma‘ fî usûli’l-fıkh. nşr. Abdülkâdir el-Hatîb el-Hasenî. Bahreyn: Mektebetü Nizam Ya’kubî el-Hâssa, 2013.
• eş-Şîrâzî, Ebû İshak Cemâlüddin İbrahim b. Ali. et-Tebsıra fî usûli’l-fıkh. nşr. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1980.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. “Hüseyin b. Ali es-Saymerî ve Dönemin Emir-Nehiy Tartışmalarındaki Duruşu”. Turkish Studies 13/9 (2018), 239-256.
• Temel, Ahmet. “Zeydî Usûl-i Fıkhı Diye Bir Şey Var mı? Ekolün Tamamlanmış İlk Usûl Kitabı Olan Nâtık bi’l-hakk’ın (340-424/951-1033) el-Müczî fî Usûli’l-fıkh Adlı Eseri Üzerinden Zeydî Usûl Düşüncesinin Mahiyetine Dair Bir İnceleme”. çev. Sacide Ataş. Kilitbahir 15 (2019), 369-387.
• et-Tirmîzî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünen-i Tirmizî. nşr. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, t.y.
• Ünver, Ahmet Numan. Fıkıh İlminde Cedel Yönteminin Kullanımı (Ebû İshak eş-Şîrâzî Örneği). Ankara: Akademisyen Kitabevi, 2019.
• Üzüm, İlyas. “Nâtık-Bilhak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 12 Ağustos 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/natik-bilhak
• Yetkin, Hacer. “Fukahâ Metodu Usûl Yazımının Ortaya Çıkışında Hilâfiyâtın ve Fıkıh Münazaralarının Rolü”. Kader 21/1 (2023), 397-431.
• Young, Walter Edward. The Dialectical Forge. Juridical Disposition and Evolution of Islamic Law. Cham: Springer, 2017.
• Yücel, Fatih. “Fıkıh Usûlünde Zeydîyye-Mu‘tezile Etkileşimi”. İslâmî İlimler Dergisi 6/1 (2011), 255-274.
• Yücel, Fatih. Zeydiyye ve Fıkıh Usûlü. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• http://thesis.mandumah.com/Record/287936 (Erişim 17 Ağustos 2023)