The Role of Qiyas (Analogy) in Ġayr Munsarif (Diptosis) Nouns

Yıl 2018, Sayı: 14, 79 - 102, 20.12.2018

Abdulkadir Kişmir

https://doi.org/10.32950/rteuifd.469998

Öz

The analogy was used as an important way to form
Arabic grammar because the grammar scholars used it effectively in discovering
rules of language. They identified general rules and procedures for language,
depending on the similarities among linguistic data. Although the analogy was
not used as a primary method to explain all grammatical issues, the scholars of
nahiv (grammar) explained completely the
conditions in which the nouns used as ġayr munṣarif (diptosis) using this way.
There is no disagreement between the Basra and Kūfe language schools in this
respect. Both have differentiated some names from others considering the
similarity of some names to a verb in some ways. This study is important in
terms of showing that analogy, as a source and method, is an indispensable method
and source of explaining grammatical methods.    

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Basra, Kūfe, Language schools, Analogy, Grammar, Declinable, Indeclinable, Ġayri Munṣarif

Gayr-i Munsarif İsimlerde Kıyasın Rolü

Öz

Kıyas, Arap gramerinin oluşturulmasında önemli bir
kaynak olarak kullanılmıştır. Zira gramer âlimleri dil incelemelerinde kıyası
etkin bir şekilde kullanmışlardır. Onlar özellikle dilsel veriler arasındaki
benzerliklerden yola çıkarak dile dair genel kural ve kaideler tespit
etmişlerdir. Kıyas, her ne kadar bütün gramer konularının izahında birincil
kaynak olarak kullanılmasa da nahiv âlimleri gayr-i munsarif konusunu tamamiyle
kıyas yöntemiyle açıklamışlardır. Bu konuda Basra ve Kûfe dil ekolleri arasında
herhangi bir ihtilaf yoktur. Her iki ekol de bazı isimlerin bir yönüyle fiile
benzerliğini dikkate alarak onları diğer isimlerden farklı
değerlendirmişlerdir. Bu çalışma, kıyasın nahiv (gramer) meselelerinin
açıklanmasında vazgeçilmez bir kaynak ve yöntem olduğunu göstermesi açısından
önem arz etmektedir. 

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, Basra, Kûfe, Dil ekolleri, Kıyas, Gramer, Murab, Mebnî

دور القياس في الأسماء غير المنصرفة

Öz

كان
القياس من أهمّ المناهج والوسائل في كشف قواعد اللغة العربية، حيث استخدمه النحاة
بشكل فعّال. وقد حدّد علماء النحو قواعد اللغة العامة خاصة عن طريق المقارنة بين
المعطيات اللغوية المتشابهة. على الرغم من أن القياس لم يستخدم في توضيح القواعد
النحوية مصدرا رئيسيا إلا أن النحاة اتّخذوه منهجا أساسيا في كشف شروط الأسماء
لاعتبارها غير المنصرف، ولا يوجد اختلاف بين مدرستي البصرة والكوفة في ذلك. وذهب
بعض العلماء من كلتا المدرستين إلى أنّ بعض الأسماء تختلف عن البعض على أنها تشبه
الفعل من وجوه.. تأتي أهمية هذه الدراسة في إظهار أن القياس مصدر أساسي لا يمكن
إهماله أو إغفاله في توضيح القواعد النحوية.    

Anahtar Kelimeler

اللغة العربية, البصرة, الكوفة, المدارس النحوية, القياس, القواعد, المعرب, المبني, غير المنصرف

Kaynakça

• Adma Tarabay. el-Memnûʿu mine’ṣ-ṣarf, Muʿcem ve dirâse. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1428/2008.
• Ahmed, es-Senûsî Ahmed. ʿAkliyyetu’l-etrâb fî ʿilmi’l-iʿrâb. Thk. Muhammed Sâlim ʿAddûd. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1429/2008.
• ʿAlevî, Yahyâ b. Hamza. el-Minhâc fî şerḥi Cumeli’z-Zeccâcî. Thk. Hâvî ʿAbdullâh Nâcî. 2 Cilt. er-Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1430/2009.
• Bikāʿî, Burhânuddîn İbrâhîm b. ʿÖmer. Mâ lâ yesteġnî ʿanhu’l-insân min mulaḥi’l-lisân fi’n-naḥv. Thk. Meşhûr Meşahrah, Nâsiruddîn Ebû Hudayr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1431/2010.
• Câberdî, Fahruddîn Ahmed b. el-Hasen b. Yûsuf. el-Muġnî fî ʿilmi’n-naḥv. Thk. Kāsım el-Mûşî Ebû Muhammed Enes. Beyrut: Dâru Sâdır, 1432/2011.
• Cevcerî, Şemsuddîn Muhamed b. ʿAbdulmunʿim. Şerḥu Şuẕûri’ẕ-ẕeheb. Thk. Nevvâf b. Cezâ el-Hârisî. Medine: ʿİmâdetü’l-Bahsi’l-ʿİlmî, 1424/2004.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâʿîl b. Hammâd. Tâcu’l-luġa. Thk. Ahmed ʿAbdulğafûr ʿAttâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm, 1407/1987.
• Ebû ʿAlî el-Fârisî, el-Hasan b. Ahmed ʿAbdilğaffâr. el-Îżâḥu’l-ʿAḍudî. Thk. Hasen Şazilî Ferhûr. er-Riyad: 1389/1969.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Yûsuf el-Endelusî. et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî Şerḥi Kitâbi’t-teshîl. Thk. Hasan Hindâvî. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’ş-Şâmiyye, 1420/2000.
• Ebü’l-Fidâ, ʿİmâduddîn İsmâʿîl b. el-Efdal el-Eyyûbî. Kitâbu’l-Kunnâş fî fenneyi’n-naḥv ve’ṣ-ṣarf. Thk. Riyâd b. Hasen el-Hevvâm. Beyrut: Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1425/2004.
• Enbârî, Kemâlüddîn Ebü’l-Berekāt ʿAbdurrahmân b. Muhammed b. Ebî Saʿîd. Esrâru’l-ʿArabiyye. Thk. Muhammed Râzî Muhammed Medkūr, Vâil Mahmûd Saʿd ʿAbdulbârî. Kuveyt: Vizâretu’l-Evkāf ve’ş-Şuûnu’l-İslâmiyye, 1436/2015.
• Enbârî, Kemâlüddîn Ebü’l-Berekāt ʿAbdurrahmân b. Muhammed b. Ebî Saʿîd. el-İġrâb fî cedeli’l-İʿrâb (Lumeʿu’l-edille ile birlikte). Thk. Saʿîd el-Efgānî. Suriye: Matbaʿatu’l-Câmiʿâti’s-Suriyye, 1377/1957.
• Enbârî, Kemâlüddîn Ebü’l-Berekāt ʿAbdurrahmân b. Muhammed b. Ebî Saʿîd. el-İnṣâf fî mesâili’l-ḫilâf. Thk. Muhammed Muhyiddîn ʿAbdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut, el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1433/2012.
• Ezherî, Hâlid b. ʿAbdillâh. Şerḥu’t-Taṣrîḥ ʿale’t-Tevḍîh. Thk. Muhammed Bâsil ʿUyûn es-Sûd. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• Fevzân, ʿAbdullâh b. Sâlih. Delîlu’s-sâlik ilâ Elfiyeti’bn Mâlik. 3 Cilt. er-Riyad: Dâru’l-Muslim, 1416/1995.
• Feyrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yaʿkūb. el-Ḳāmûsu’l-muḥîṭ. el-Kahire: Dâru’l-Ğadi’l-cedîd, 1435/2014.
• Fırıncı, Doğan. “Sarfta Adl Olgusu”. Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı, 7 (2016): 119-133.
• General, Ökkeş. Arap Dilinde Gayr-i Munsarif. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2013.
• Gültekin, Aladdin. Arap Dilinde Gayr-i Munsarifler. Yüksek Lisan Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1996.
• Gültekin, Aladdin. “Arap Gramerinde Gayr-i Munsarıf Kelimelerin Cümle İçinde Farklı Kullanımları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı, 43 (2017): 193-216.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. Sehl en-Nahvî el-Bağdâdî. el-Uṣûl fi’n-naḥv,. Thk. ʿAbdulhüseyn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• İbnü’l-Verrâk, Ebü’l-Hasen Muhammed b. ͑Abdillâh. ʿİlelu’n-naḥv. Thk. Mahmûd Muhammed Mahmûd Nessâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1429/2008.
• İbn ʿAkīl, Behâüddîn ʿAbdullâh el-Hemedânî el-Mısrî. Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyeti’bn Mâlik. Thk. Muhammed Muhyiddîn ʿAbdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 1433/2012.
• İbn Bâbeşâz, Ebü’l-Hasen Tâhir b. Ahmed b. İdrîs el-Mısrî el-Cevherî. Şerḥu’l-Muḳaddimeti’n-naḥviyye. Thk. Muhammed Ebü’l-Futûh Şerîf. 2 Cilt. b.y. 1398/1978.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed ʿAbdullâh b. ʿAbdillâh et-Tâî el-Endelusî. Şerḥu’l-Kāfiyeti’ş-şâfiye. Thk. ʿAbdu’l-Munʿim Ahmed Harîrî, 4 Cilt. Mekke: Dâru’l-Me’mûn, 1406/1986.
• İbn Manzûr, Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem el-Mısrî, Lisânu’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, 1414/1994.
• İbn Muʿtî, Ebü’l-Hüseyn Zeynuddîn Yahyâ b. ʿAbdinnûr ez-Zevâvî el-Mağribî. el-Fuṣûlu’l-ḫamsûn. Thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. el-Kahire: ʿÎsâ el-Bâbi’l-Halebî, 1398/1977.
• İbn Tûlûn, Ebû ʿAbdillâh Şemsuddîn Muhammed b. ʿAlî ed-Dimaşkî. Şerḥu İbn Ṭûlûn ʿalâ Elfiyeti’bn Mâlik. Thk. ʿAbdulhamîd Hâsım Muhammed el-Feyyâz. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1423/2002.
• İbn ‘Usfûr, Ebü’l-Hasen ʿAlî b. Mu’min b. Muhammed b. ʿAlî el-İşbîlî. Şerhu Cümeli’z-Zeccâcî. Thk. Fevvâz eş-Şe’âr. Beyrut: 3 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• İbn Yaʿîş, Ebü’l-Bekā Yaʿîş b. ʿAlî b. Yaʿîş b. Muhammed en-Nahvî. Şerhu’l-Mufaṣṣal. Thk. İbrahîm Muhammed ʿAbdullâh. 11 Cilt. el-Kahire: Dâru Saʿdiddîn, 1436/2015.
• Mekkûdî, Ebû Zeyd ʿAbdurrahmân b. ʿAlî b. Sâlih. Şerḥu’l-Mekkûdî ʿalâ Elfiyeti’bn Mâlik. Thk. Fâtıma Râşid er-Râcîhî. 2 Cilt. Kuveyt: Câmiʿatu Kuveyt, 1413/1993.
• Merâğî, Ahmed Mustafâ-Muhammed Sâlim ʿAlî. Kitâbu Tehẕîbi’t-tevḍîḥ fi’n-naḥv ve’ṣ-ṣarf. Mısır: Matbaʿatu’s-Seʿâde, 1430/1921.
• Misellâtî, Nûrî Hasen Hâmid. Esbâbu iḫtilâfi’n-nuḥât min ḫilâli kitâb’il-İnṣâf li’bni’l-Enbârî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1431/2010.
• Muhammed, Şaʿbân Zeyyîn el-ʿÂbidîn. el-ʿİlletu’n-naḥviyye fî ḍavʿi’l-memnûʿi mine’ṣ-ṣarf. el-Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1432/2002.
• Murâdî, Ebû Muhammed Bedruddîn Hasen b. Kāsım b. ʿAbdillâh b. ʿAlî. Tevḍîḥu’l-meḳāṣid ve’l-mesâlik. Thk. ʿAbdurrahmân ʿAlî Süleymân. 6 Cilt. el-Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 1422/2001.
• Mutarrizî, Ebü’l-Feth Nâsiruddîn b. ʿAbdisseyyid b. ʿAlî. el-Miṣbâḥ fî ʿilmi’n-naḥv. Thk. ʿAbdulhamîd es-Seyyid Talîb. el-Kahire Mektebetü’ş-Şebâb, ts.
• Müberrid, Ebü’l-ʿAbbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. Thk. Muhammed ʿAbdulhâlik ʿUdayme. 4 Cilt. el-Kahire: İhyâu’t-Turâsi’l-İslâmî, 1415/1994.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. İsmâʿîl el-Murâdî el-Mısrî. Kitâbu’t-Tuffâḥe fi’n-naḥv. Thk. Korkîs ʿAvvâd. Bağdat: Matbaʿatu’l-ʿÂnî, 1385/1965.
• Radî, Muhammed b. el-Hasen el-Esterâbâdî. Şerḥu’r-Raḍî li Kāfiyeti’bni’l-Ḥâcib. Thk. Hasen b. Mahmûd, Yahyâ Beşîr Misrî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Vizâretu li Taʿlîmi’l-ʿAlî, 1417/1996.
• Sefer, ʿAbdulʿazîz ʿAlî. el-Memnûʿu mine’ṣ-ṣarf fi’l-luġati’l-ʿArabiyye. Kuveyt: Câmiʿatu Kuveyt, 1421/2000.
• Semânînî, ʿÖmer b. Sâbit. el-Fevâid ve’l-ḳavâʿid. Thk. ʿAbdulvehhâb Mahmûd el-Kahle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1422/2002.
• Sevinç, Rıfat Resul. “Arapçada Türüne Göre Tenvin, Anlam Özellikleri ve Kullanımı”. Ekev Akademisi Dergisi 16/51 (2012): 307-324.
• Sîbeveyh, ʿÖmer b. ʿOsmân b. Kanber. el-Kitâb. Thk. İmîl Bedî’ Ya’kûb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye,1430/2009.
• Sîrâfî, Ebû Saʿîd el-Hasan b. ʿAbdillâh b. Merzubân. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyh. Thk. Ahmed Hasan Mahdalî, ʿAlî Seyyid ʿAlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1429/2008.
• Soytürk Zeynep. Sîbeveyhi’nin el-Kitâb Adlı Eserine Göre Munsarif ve Gayr-i Munsarif Konuları. Yüksek Lisan Tezi, Gazi Üniversitesi, 2015.
• Suyûtî, Celâlüddîn ʿAbdurrahmân b. Ebî Bekr. Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmiʿ. Thk. Ahmed Şemsuddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1998.
• Suyûtî, Celâlüddîn ʿAbdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Meṭâliʿu’s-seʿîde fî şerḥi’l-Ferîde. Thk. Nebhân Yâsîn Hüseyn. Bağdat: Dâru’r-Risâle, 1397/1977.
• Süheylî, Ebü’l-Kāsım ʿAbdurrahmân b. ʿAbdillâh el-Mâlikī. Emâli’s-Suheylî. Thk. Muhammed İbrâhîm el-Bennâ. el-Kahire: Matbaʿatu’s-Seʿâde, 1390/1970.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrahîm b. Musâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî. el-Meḳāṣidu’ş-şâfiye fî şerḥi’l-Ḫulâṣeti’l-Kāfiye. Thk. ʿAbdurrahmân b. Süleymân el-ʿUseymîn, Muhammed İbrâhîm el-Bennâ, Süleymân b. İbrâhîm el-ʿÂyid. 10 Cilt. Mekke: Maʿhedu’l-Buhûsi’l-ʿİlmiyye, 1428/2007.
• ʿUkberî, Ebü’l-Bekā ʿAbdullâh b. Hüseyn. el-Lubâb fi ʿileli’l-binâ ve’l-iʿrâb. Thk. Ğazî Muhtâr Tuleymât. 2 Cilt. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1416/1995.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahîm b. es-Serî. Mâ yenṣarif vemâ lâ yenṣarif. Thk. Hüdâ Mahmûd Karâʿe. el-Kahire: İhyâu’t-Türâsi’l-İslâmî, 1391/1971.
• Zeccâcî, ʿAbdurrahmân b. İshâk en-Nahvî. el-Cumel fi’n-naḥv. Thk. ʿAlî Tevfîk el-Hamed. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1404/1984.
• Zeccâcî, ʿAbdurrahmân b. İshâk en-Nahvî. el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv. Thk. Muhammed es-Seyyid ʿOsmân. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1390/1971.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. ʿÖmer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Unmûẕecu fi’n-naḥv. b.y., 1420/1999.
• Sülün, Murat. Türk Toplumunun Kur’an Kültürü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2015.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük, 10. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005.
• Uysal, Halil. “Cumhuriyet Dönemi Kur’an Araştırmaları”, Makâlât 1 (1999): 199-263.