Kazasker Manav İvaz Efendi’nin “Furûku’l-Usûl” Adlı Risalesinin Metin ve Tercümesi

Yıl 2019, Sayı: 16, 47 - 74, 20.12.2019

Ahmet İnanır

https://doi.org/10.32950/rteuifd.596889

Öz

Bu
çalışma,
Kazasker Manav İvaz
Efendi’nin fıkıh usulü sahasında “Furûku’l-usûl” adlı risalesinin metin ve
tercümesini konu edinmektedir. Eser her ne kadar hacim bakımından küçük olsa da
furûk konularının eşbâh
ve’n-nazâir eserleri içinde değerlendirildiği bir dönemde müstakil bir risale olarak yazılmış, alanındaki sınırlı çalışmalardan biridir.

Furûku’l-usûl’ün
kime ait olduğu
konusu literatürde ihtilaflıdır. Bazı kaynaklar Şeyhülislam İbn Kemal Paşa’ya (ö. 940/1534) isnat ederken bazıları ise Kazasker
Manav İvaz
Efendi’ye (ö. 994/1586) isnat etmektedir. Nitekim Muhammed b. Abdülaziz
el-Mübârek risaleyi İbn
Kemal Paşa’ya
nispet etmiş
ve dört yazma nüshaya dayalı olarak tahkik etmiştir. Tarafımızdan yapılan incelemede bu nüshalara ilave
olarak dört nüsha daha tespit edilmiş ve konu bir makalede değerlendirilmiştir. Netice itibariyle söz konusu risalenin Manav İvaz Efendi’ye ait olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Müellif XVI. asırda döneminin en gözde medreselerinde
otuz yıla yakın müderris olarak çalışmasının yanı sıra Bursa ve İstanbul kadılığı yapmıştır. Diğer taraftan farklı aralıklarla Anadolu ve Rumeli
Kazaskerliği
vazifelerini icra etmiştir.
Araştırma
konusu risaleyi de müderris olduğu dönemlerde kaleme aldığı söylenebilir. Risale tek başına Osmanlı medreselerinde fıkıh
usulü derslerinin nitelik ve ders materyali bakımından hususiyetini gösteren
bir resim gibidir. Bu resim Osmanlı fakihlerinin kendilerinden önce yazılan
usul literatürüne hâkim olarak onları şerh, hâşiye, ta’lik ve risalelerle açıklayıp özetlediklerini
göstermektedir.

Müellif,
risalede kırk beş
başlıkta
doksana yakın şekil
bakımından benzer, hüküm bakımından farklı fıkıh usulüne dair kavramı özetle
tanımlamakta ve bir misal ile aralarındaki farkları açıklamaktadır. Zira
müellif risalenin girişinde
istifade ederken hatırlatıcı, anlatırken de yardımcı olacak ve her düzeydeki öğrencilerin kolayca ezberleyebileceği mahiyette olmasına gayret ettiğini belirtmektedir. Bu bakımından günümüz
lisans ve lisansüstü ilahiyat öğrencilerinin fıkıh usulü alanında istifade edebilecekleri
bir ders materyalidir. Yararlı olacağı düşüncesiyle
bu risale yeni nüshalar ışığında gözden geçirilerek tercüme
edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Furûku’l-usûl, Manav İvaz Efendi

Kaynakça

• Abay, Muhammet. “Osmanlı Döneminde Tefsir Haşiyeleri, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Kur’an Tefsirine Hizmetleri” -Tebliğler ve Müzakereler- Tartışmalı İlmi Toplantı (21-22 Ekim 2011): 167-194. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012. Arslantürk, Hacı Ahmet. Bir Bürokrat ve Yatırımcı Olarak Kanuni Sultan Süleyman'ın Veziriazamı Rüstem Paşa. Doktora Tezi, İstanbul Marmara Üniversitesi, 2011.Atâî, Nevizâde. Şakâik-ı Numaniye ve Zeyilleri: Hadaiku’l-Hakâik fi Tekmileti’ş-Şakâik. haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yay., 1989.Aycibin, Zeynep. Katib Çelebi, Fezleke, Tahlil ve Metin. Doktora Tezi, İstanbul Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2007. Ayvansarâyî, Hüseyin. Hadîkatü’l-cevâmi‘. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1281.Baktır, Mustafa. “Kaide”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24: 205-210. Ankara: TDV Yayınları, 2001.Baltacı, Cahit. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Yay., 1976.Bedir, Murtaza. Fıkıh, Mezhep ve Sünnet(Hanefî Fıkıh Teorisinde Peygamberin Otoritesi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2004.Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1974.Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 2 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.Cürcânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. el-Mu‘âyât fi’l-‘akl evi’l-furûk. nşr. Muhammed Fâris. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.Donuk, Suat. Nev’i-zâde Atâyî-Hadâiku’l-hakâik fî Tekmileti’ş-şakâik (İnceleme-Metin). Doktora Tezi, Manisa Celal Bayar Üniversitesi, 2015.Ece, Selami. “Şirvan Şah ve Şemâil Banu”. Erzurum Atatürk Üniv. Türkiyat Araştırmaları Dergisi 22 (2003): 79-88.Hızlı, Mefail. “Osmanlı Eğitim-Öğretim Tarihi Konusunda Önemli Bir Kaynak: ‘Müderrisîn Vezâifi’”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (1999): 97-133.İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2015.İpekten, Haluk vd.. Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü. Ankara: KTB Yay., 1988.İshakoğlu, Ömer. Türklerin XV-XVI. Asırlarda Arapça Belagata Yaptığı Katkılar. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2004. İvaz Efendi, Furûku’l-usûl, Dârü’l-kütübi’l-vataniyye bi-Tûnis, 7329, vr. 215a-220b.Kızılkaya, Necmettin. İslam Hukukunda Farklar. İstanbul: İz Yay., 2016.Kızılkaya, Necmettin. İslam Hukukunda Küllî Kaideler. İstanbul: İz Yay., 2013.Kutluk, İbrahim. Beyanı Mustafa bin Carullah Tezkiretü 'ş-Şuara. Ankara: TTK Yay., 1997.Kutluk, İbrahim. Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkireıü 'ş-Şuara. Ankara: TTK Yay., 1989.Özcan, Abdülkadir. “İvaz Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23: 490. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.Özen, Şükrü. “Furûk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 223-227. Ankara: TDV Yayınları, 1996.Peçevî, İbrahim. Peçevî Tarihi. haz. Bekir Sıtkı Baykal. İstanbul: Neşriyat Yurdu Yay., 1969.Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmani. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1308.Şaban, İbrahim. “Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Dair Eserleri”, Şarkiyat Mecmuası, 17 (İstanbul 2010): 108-132.Şaban, İbrahim. Türk-Osmanlı Âlimlerinin Arap Belagatine Yaptıkları Katkılar (XVII-XVIII. Asırlar). Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2007.