Şeyh Şâmil'in Nakşibendîliği Meselesi

Yıl 2020, Sayı: 18, 13 - 37, 20.12.2020

İbrahim Erol

https://doi.org/10.32950/rteuifd.785126

Öz

XIX. yüzyılın başlarında Kuzey Kafkasya’da Ruslara karşı verilen özgürlük mücadelesi bölge Müslümanları tarafından “gazavât”, Ruslar ve batılılar tarafından “Müridizm” olarak adlandırılmıştır. Ruslarla Müslümanlar arasındaki bu mücadele aynı zamanda Nakşibendîliğin Kafkaslarda yayılma dönemine rastlamıştır. Bu hareketin en önemli liderlerinden biri hiç şüphesiz İmam Şâmil’dir. Pek çok kaynak ve araştırmada Müridizm Hareketi’nin üçüncü imamı sayılan Şâmil’in hayatı ve Ruslara karşı mücadelesi farklı açılardan incelenmiştir. Özellikle Şâmil’in askerî alandaki kabiliyetleri ve başarıları ön planda anlatıla gelmiştir. Bununla birlikte, pek çok araştırma İmam Şâmil’in bir Nakşibendî şeyhi olduğu bilgisi vermiş olsa bile onun tasavvufî yönü, sûfîlerle ilişkisi ve manevî sülûkuna dair bir açıklama yapmamıştır. Bu makalede İmam Şâmil’in Nakşibendî Tarikatı’na intisap edip etmediğini inceleyeceğiz. Müridizm hareketi esnasında Kafkaslarda irşad vazifesinde bulunan Nakşibendî şeyhleri hakkında da kısaca malumat verip Şâmil’in bunlarla olan ilişkilerini tarihî kronolojiye dikkat ederek ele alacağız. Bunun yanı sıra Nakşibendîliğin Müridizm hareketine kazandırdığı tasavvufî karaktere de kısmen vurgu yaparak bu karakterin tarikatın kurucu ilkeleriyle ilişkisini sorgulayacağız. Bölgede faaliyet gösteren farklı tarikatlara rağmen Şâmil’in niçin Nakşibendîliği tercih ettiği ve onun bölge tasavvufu üzerindeki etkileri de çalışmamızın kapsamı dahilindedir. Kendisine en çok isnat edilen şeyh lakabının tasavvufî anlamda kullanılıp kullanılmadığı meselesini de o dönemde bölgede tertip edilen silsilenâme ve Şâmil’in kullandığı lakapları dikkate alarak yorumlayacağız.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, İmam Şâmil, Nakşibendîlik, Kafkasya, Müridizm

Kaynakça

• Algar, Hamid. Nakşibendîlik, trc. Cüneyt Köksal vd. İstanbul: İnsan Yayınları 2012.
• Aşurbeyli, Sara. Şirvanşahlar Devleti. Bakü: Azerneşr, 2006.
• Baddeley, John F. Rusların Kafkasya’yı İstilası ve Şeyh Şâmil, trc. Sedat Özen. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1995.
• Bâkınî, Şuayb Efendi b. İdrîs. Tabakâtü’l-havâcegân-ı Nakşibendiyye ve sâdâti’l-meşâyihi’l-Hâlidiyye el-Mahmûdiyye. Mohaçkale: Dârü’r-risâle, 2014.
• Bakihanov, Abbâskulu. Gülistân-ı İrem. Bakü: Azerbaycan Respublikası Medeniyyet ve Turizm Nazirliği, 2010.
• Barlas, Cafer. Kafkasya Özgürlük Mücadelesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Benningsen, Alexandre– Quelquejay C. Lemercier. Sûfî ve Komiser, (Rusya’da İslâm Tarikatları), trc. Osman Türer. Ankara: Akçağ Yayınları, 1988.
• Beşirov, Arif. “Mevlânâ İsmâil Sirâceddin Şirvânî Kafkas Müridizm’inin Banîsidir”. I. Uluslararası Hamza Nigârî Sempozyumu içinde. ed. Mehmet Rıhtım vd. 33-39. Amasya, Kafkas Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 2012.
• Cevdet Paşa, Ahmed. Tarîh-i Cevdet, hzr. Mehmed İpşirli. 5 cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• Dağıstânî, Hasan Hilmî. Sirâcü’s-se‘âdât fî siyeri’s-sâdât. Dağıstan: Dâru’r-risâle 2011.
• Durkilî, Nezîr. Nüzhetü’l-ezhân fî terâcim-i ulemâ-i Dağıstân. Dağıstan: Dârü’l-âsâri’l-ilmiyyeti’l-İslâmiyye, t.y.
• Efe, Fikret. “Şeyh Şâmil’in Mektuplarının İçerik Analizi”, İslâmî Araştırmalar Merkezi Dergisi, 16/2 (2003): 263-280.
• el-Alkadarî, Hasan. Âsâr-i Dağıstân, trc. Musa Ramazan. İstanbul: Şâmil Eğitim ve Kültür Vakfı, 2000.
• el-Hânî, Muhammed b. Abdullah. Behcetü’s-seniyye, trc. Sirâceddin Önlüer. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2013.
• el-Karakî, Muhammed Tâhir. Dağıstan Kılıçlarının Parlaması, trc. Cafer Barlas. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Erol, İbrahim. Azerbaycan’da Nakşibendîlik. İstanbul: Serkitap, 2019.
• es-Sâfî, Mevlânâ Ali b. Hüseyn. Reşehât, nşr. Nâci Bayraktaroğlu ve Nizâmettin Arslan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• es-Sakhûrî, Osman Efendi. Tuhfetü’l-ahbâbi’l-Hâlidiyye fî şerhi’l-kasîdetü’l-Mahmûdiyye. Temirhanşûrâ: Muhammed Mirza Mavrayev Matbaası, 1914
• Gammer, Moshe. Muslim Resistance to The Tsar. London: Frank Cass, 1992.
• Gazigumukî, Cemâleddîn b. Abdurrahmân. el-Âdâbu’l-mardıyya fi’t-Tarikati’n-Nakşibendiyye. Mohaçkale: Muhammed Mirzâ Mavrayev Matbaası.
• Gould, Rebecca. “Imam Shamil”, ed. Stephen M. Norris, Willard Sunderland, Russian’s People of Empire İndiana: 1992.
• Grigoriantz, Alexandre. Kafkasya Halkları Tarihi ve Etnografik Bir Sentez, Trc. Doğan Yurdakul. İstanbul: Sabah Yayınları, 2000.
• Haciyev, M. M. Solnitse Nastavlenia Şeyh Mahmûd Efendi ego Nastavniki i Premniki. Mohaçkale: Nûru’l-İslâm, 2011.
• İmâm-ı Rabbânî, Ahmed es-Serhendî. Mektûbât-ı Rabbânî, trc. Taha Hakan Alp, Ömer Faruk Tokat ve Ahmed Hamdi Yıldırım. 3 cilt. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2016.
• İnal, İbnü’l-Emîn Mahmûd Kemâl. Son Sadrazamlar. 4 cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Letâifü’l-a‘lâm fî işaret-i ehli’l.-ilhâm, trc. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kayayev, Ali. Terâcim-i Ulemâ-i Dağıstan. hzr. Hasan Orazayev ve Tuba Işınsu Durmuş. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
• Kemper, Michael. “Khâlidiyya Network in Dagestan and the Question of Jihad”. Dien Welts des İslâms 42 (2002): 41-71.
• Kırzıoğlu, Fahreddin. Târihçe-i Gazavât-ı Dağıstan. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 2000.
• Komisyon, Osmanlı Devleti İle Kafkasya, Türkistan ve Kırım Hanlıkları Arasındaki Münasebetlere Dair Arşiv Belgeleri (1687-1908). Ankara: TC. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı Yayınları 3, 1992.
• Kundukh, Aytek. Kuzey Kafkasya Müridizm’i, (Gazavat Tarihi), hzr. Tarık cemal Kutlu. İstanbul: Gözde Kitaplar Yayınevi, 1987.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risalesi, trc. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları,1991.
• Makhaev, Ziyauddin. Kafkasya’da Kunta Hacı. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2018.
• Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. ed. Zafer Erginli, (İstanbul: Kalem Yayınevi).
• Mustafazâde, Tovfik. Azerbaycan Hanlıklarının Kısa Tarihi. Bakü: 2011.
• Nasirov, Elnur. Orta Asırlarda Yaşamış Azerbaycanlı Alimler. Bakü: Nurlar Neşriyyat, 2011.
• Nimet, Meşhedî Hanım. “Azerbaycan’da 17. Yüzyıl Sonrası ve 20. Yüzyıl Öncesinde Nakşibendiyye Cemiyetleri Merkezleri”. ERDEM İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 27 (1997): 1183-1195
• Özdemir, H. Ahmet. İmam Şamil’in Hatıratı. İstanbul: Semerkand Yayınları. 2002.
• Rıhtım, Mehmet ve Fariz Halilli. Mövlânâ İsmayıl Sirâceddîn Şirvânî. Bakü: Adiloğlu Neşriyyatı, 2011.
• Temizkan, Abdullah. “Kuzey Kafkasya Müridizm’i, Müridizm’in Yayılma Stratejisi ve Feodal Beylerle İlişkileri”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 2 (2009): 165-190.
• Umudlu, İsmayıl. “Şeyh Şâmil”, Edebiyyat Qazeti. (11 Haziran 2015, 10).
• Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Senfîne-i Evliya, hzr. Mehmed Akkuş ve Ali Yılmaz. 5 cilt. İstanbul: Kitabevi yayınları, 2015.