Rızâeddin b. Fahreddin’in Yeni Mecelle Mücadelesi

Yıl 2021, Sayı: 20, 140 - 164, 25.12.2021

Kibar Karadeniz

https://doi.org/10.32950/rteuifd.969540

Öz

Rızâeddin b. Fahreddin, Rusya Müslümanlarının önde gelen âlimlerindendir. Rızâeddin Mahkeme-i Şer‘iyye’ye kadı olarak atandığında, mahkemenin kazâ açısından yaşadığı problemleri gündeme getirip, çözüm olarak da bir mecellenin hazırlanmasının gerekliliğini ilk olarak dile getirmiştir. Bu düşünce doğrultusunda yaptığı çalışmalarla yeni mecellenin fikrî altyapısını oluşturmuştur. 1910 yılında Musa Carullah’a, mecelleye medhal mahiyetinde ve külli kâideler mesabesinde Kavâid-i Fıkhiyye’yi hazırlatmıştır. Rızâeddin’in çalışmaları, Mahkeme-i Şer‘iyye’nin 1917 yılında özerk bir yapıya kavuşmasıyla, Rusya Müslüman âlimlerinin ilk iş olarak ele alıp, Mecelle-i Ahkâm-ı Şer‘iyye adıyla resmiyet kazandırdıkları yeni mecellenin projelendirilmesinde kendisini etkin bir şekilde göstermiştir. Ancak bu büyük proje, Rusya’da yaşanan Bolşevik Devrimi ile 1923 yılına kadar sürecek bir sekteye uğramıştır. Rızâeddin b. Fahreddin’in 1923 yılında Mahkeme-i Şer‘iyye’ye müftü seçilmesi Mecelle-i Ahkâm-ı Şer‘iyye için bir umut olmuştur. Umulduğu gibi olmuş, çok ağır siyasi ve ekonomik sıkıntılara rağmen Mecelle-i Ahkâm-ı Şer‘iyye’nin yeni bir metotla kısa zaman içinde hazırlanmasına karar verilmiştir. Bölümler halinde hazırlanması planlanan mecelle için konusunun uzmanı sayılan kişilere görevlendirmeler yapılmıştır. Ancak Abdurrahman Ömerî tarafından hazırlanan aile hukukuna dair 551 maddelik bölümün dışında diğer bölümlerle ilgili herhangi bir çalışmaya bugüne kadar rastlanılamamıştır. Aile hukukuna dair bölümün hazırlanarak önemli bir adım atılmış olmasına rağmen içinde bulunulan şartların zorluğu ve Müslümanların yeterli desteği vermemesi Rızâeddin b. Fahreddin’in onlarca yıl diri tuttuğu umudunu yitirmesine sebebiyet vermiştir. Böylece, Rızâeddin’in kadılığı zamanında gündeme getirdiği ve yaklaşık otuz beş yıl boyunca mücadelesini verdiği yeni mecelle düşüncesi akîm kalmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku,, Rusya Müslümanları, Rızâeddin b. Fahreddin, Mecelle, Kadı

Teşekkür

Tez Danışmam Hocam Sayın Prof. Dr. Adnan KOŞUM'a teşekkürlerimi arz ederim.

جهْد رضاء الدين بن فخر الدين للمجلة الجديدة

Öz

رضاء الدين بن فخر الدين هو من رؤساء علماء روسياء المسلمين، عندما ولّى القضاءَ في المحكمة الشرعية، أصبح أن يذكر مشاكل المحكمة من حيث التقضيةُ، ونبّه إلى ضرورة ترتب مجلة جديدة لحل المشاكل -وهو أول من قال به- وأنشأ بجهده على هذه الفكرة البنيةَ التحتيةَ الفكريةَ للمجلة الجديدة. ورتب بموسى جار الله في عام 1910 القواعد الفقهية للتشكيل مدخلا وقواعد كلية للمجلة الجديدة. أظهرت أعمال رضاء الدين بشكل فعّال تأثيرات في مشروع المجلة الجديدة بعد استقلال المحكمة الشرعيّة عام 1917 وبأخذ علماء روسياء المسلمين يعملون عليها مبادرةً بالاهتمام، وسجَّلوها رسمية باسم مجلة الأحكام الشرعية. ومع ذلك، توقف هذا المشروع العظيم على وقوع الثورة البلشفية في روسيا، وقفة استمرت إلى عام 1923. أما بعد، فأصبح انتخاب رضاء الدين بن فخر الدين مفتيًا للمحكمة الشرعية في عام 1923 فرصةً لمجلة الأحكام الشريعة، كما كان متوقعا، وتُقُرّرَ إعداد مجلة الأحكام الشرعية بطريقة جديدة في وقت قصير على الرغم من المشاكل السياسية والاقتصادية الشديدة. ووُظِّفَ للمجلة التي تُقُرّرَ إعدادُها في أقسامٍ أشخاصٌ يُعتبرون بخبراء في مجالهم، ومع ذلك لم تُعْثَرْ على أي دراسة حول الأقسام حتى الآن سوى القسم الذي حرره عبد الرحمن عمري المشكلِ من 551 مادة في حقوق العائلة. لقد تسبب صعوبات الظروف الحالية وضعْفِ المسلمين في تقديم الدعم الكافي على الرغم من اتخاذ خطوة مهمة بإعداد الفصل الخاص بحقوق العائلة، في فقدان رضاء الدين بن فخر الدين للأمل الذي كان يملكه على قيد الحياة لعقود. فعقم جهد فكرة المجلة الجديدة، التي طرحها رضاء الدين بن فخر الدين خلال عمله قاضيا قبل خمسة وثلاثين عامًا تقريبا.

Anahtar Kelimeler

الحقوق الاسلامية، مسلمي روسيا، رضاء الدين بن فخر الدين، مجلة، المحكمة الشرعية، قاضي.

Rızâeddin bin Fakhreddin’s The New Majallah Struggle

Öz

Rızâeddin bin Fakhreddin is one of the most prominent scholars of Russian Muslims. When Rızâeddin bin Fakhreddin was appointed as a qāḍī (judge) of the Mahkama-i Shar‘iyyah (the Court of Islamic Law), he prioritised the problems that the Court had been experiencing in terms of qazā (jurisdiction) and he was the first person who emphasised the necessity for preparing a majallah as the solution for those problems. With his academic research, he established the intellectual infrastructure of the new Majallah. In 1910, Musa Jarullah (Bigiev) and he prepared the “Qawâid-i Fiqhiyyah (Rules of Fıkh)” which consist of general principles and might be taken as an introductory basis of the Majallah. Upon the Mahkama-i Shar‘iyyah’s gaining an autonomous structure in 1917, the influence of Rızâeddin’s contributions were explicitly noticeable over the new Majallah project that the Russian Muslim firstly have addressed and formalized under the name of Majalla-i Ahkâm-i Shar‘iyyah. However, this essential project was stopped until 1923 due to the Bolshevik Revolution that took place in Russia. The election of Rızâeddin bin Fakhreddin as a muftī (jurisconsult) of the Mahkama-i Shar‘iyyah in 1923 increased the expectations for the formation of Majalla-i Ahkam-i Shar‘iyyah. Although there were quite complex political and economic problems, it was decided to prepare the Majalla-i Ahkâm-i Shar‘iyyah with a new method in a short time. The scholars who were deemed to be experts in their subjects, were appointed for the preparation of Majallah which was planned to include several sections. However up until now, the sessions were absent except the one which was prepared by Abdurrahman al-Omari including 551 articles regarding the family law. Despite making important improvements by preparing the family law, Rızâeddin bin Fakhreddin lost his expectations because of existing difficult conditions and the lack of support by the Muslims. As a result, the idea of new Majallah failed, which Rızâeddin had prioritised during his time as the qāḍī and had struggled almost thirty five years.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Russian Muslims, Rızâeddin bin Fakhreddin, Majallah, Mahkama-i Shar‘iyyah, qāḍī

Kaynakça

• Abdürreşit İbrahim. Rusya İmparatorluğu’nda Müslümanlar Çoban Yıldızı. haz. Seyfettin Erşahin. Ankara: SFN Televizyon Tanıtım Tasarım Yayıncılık, 2015.
• Baltanova, Goulnara. “Rızâeddin Fahreddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 35/70-71. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Carullah (Bigiyef), Musa. Mülâhaza. Petragrad: Maksudof Matbaası, 1914.
• -------, Musa. Islâhât Esasları. Petersburg: Tipografiya M.A. Maksutova, 1915.
• Daklad, Rusya Müslümanlarının İkinci Umumi Mahkeme-i Şer’iye Tarafından Daklad. Ufa: Şark Matbaası, 1917.
• Devlet, Nadir, 1917 Ekim İhtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1998.
• Erdem, Sami. “Türkçede Mecelle Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 5 (2005), 673-722.
• Kanlıdere, Ahmet. Reform Within Islam. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1997.
• Küçük Hamdi (Elmalılı Hamdi Yazır). “Makâle-i Mühimme”, Beyânü’l-Hak. 1/18, 399-404.
• Maraş, İbrahim. “Kazan Bölgesinde Yeni Mecelle Çalışmaları”. Uluslararası Mecelle Sempozyumu. ed. Mustafa Artuç vd. Ankara: Türkiye Adalet Akademisi Yayınları, 2017, 280-292.
• Mardin, Ebu’l-ulâ. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Onar, Sıddık Sami. “Osmanlı İmparatorluğunda İslam Hukukunun Bir Kısmının Codifikation’u Mecelle”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 20/1-4, 57-85.
• Rızaeddîn b. Fahreddîn. Menâsıb-ı Diniyye. Orenburg: Paravay Matbaası, ts.
• -------. Rusya Müslümanlarının İhtiyaçları ve Onlar Hakkında İntikâd. Orenburg: Kerimof Matbaası, 1906.
• -------. Dinî ve İctimaî Meseleler. çev. Ömer Hakan Özalp. İstanbul: Özgü Yayınları, 2007.
• -------. Mütâlaa. Ufa: Fatih Kerimov Matbaası, 2. Basım, 1321/1903.
• -------. Tanzîmât. Kazan:Dombravski’nin Basımhanesi, 1898.
• -------. “Dinî ve İctimaî Meseleler”. Şûrâ, 7/24 (11 Safer 1333), 766.
• Sa‘fes (Yusuf Akçura). “Rusya’da Sakin Müslümanların Mahalle ve Müftülük Teşkilatı”. Türk Yurdu 92/14 (10 Eylül 1331), 10-15.
• Taymas, Abdullah Battal. Kazanlı Türk Meşhurlarından I; Rızâeddin Fahreddinoğlu. İstanbul: Birlik Basın ve Yayınevi, 1958.
• Troyskili Ahmed Tâceddîn. “Rusya Müslümanları ve Üç Mesele”. Sırat-ı Müstakîm 2/33 (26 Mart 1325), 106-108.
• Türkoğlu, İsmail. Rusya Türkleri Arasındaki Yenileşme Hareketinin Öncülerinden Rızâeddin Fahreddin. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2000.
• Türkrus. Erişim 27 Mart 2021. https://www.turkrus.com/145365-rusyada-23-yillik-muftu-gorevi-devretti-ama-musluman-orgutleri-birlesemedi--xh.aspx.