دراسة منهجية لكتاب الملا فناري فصول البدائع في أصول الشرائع

Yıl 2022, Sayı: 22, 188 - 214, 30.12.2022

Şevket Topal Mehmet Musa Şirin

https://doi.org/10.32950/rteuifd.1111332

Öz

تستند القيم الدينية والاجتماعية والأخلاقية والثقافية للدولة العثمانية على العقيدة السنية والفقه الحنفي والأخلاق الصوفية. العلماء الذين يمثلون هذه الفكرة، والتي أيدها السلاطين العثمانيون، نشطوا في تطوير ونشر التقاليد السنية والحنفية والصوفية ، وكتبوا كتباً منذ تأسيس الدولة. فالمدرسة المُنشأة من قبل أورخان غازي في إزنيق والمدرسون الذين تمَّ تعيينهم في هذه المدرسة من داوود القيصري وعلاء الدين الأسود و قطب الدين الإزنيقي و الملا خسرو و علي جمالي الزنبيلي و الملا فناري طالب علاء الدين الأسود الذي درس في هذه المدرسة قد لعبوا دورًا مهمًا في وضع هذه الفكرة. وإلى جانب ماقام به الملا فناري من أعمال في الدولة العثمانية من كونه قاضيًا وأستاذًا وشيخًا للإسلام كان شخصية بارزة في العلوم العقلية والنقلية فقد كتب رحمه الله كتبًا عدة في كل فروع العلم تقريبًا. إنه عالم يجمع المعرفة العقلية و النقلية في التأمل الميتافيزيقي على أسس مشروعة. وستتناول هذه المقالة الملا فناري وكتابه فصول البدائع في أصول الشرائع من جهة منهجية. وبذلك يكون بالإمكان تتبع التطور التاريخي لأصول الفقه الحنفي في بدايات الدولة العثمانية.

A Methodological Research on Molla Fanârî’s Work Named Fusûl al-badâyiʿ fî usûl al-sharâyiʿ

Öz

The religious, moral, social and cultural values of the Ottoman Empire are based on Sunni belief, Hanafi fiqh, and the morality of Sufi. Since the establishment of the empire, the scholars of the Ottoman have also been engaged in developing and spreading this tradition and writing books. The Iznik Madrasa established by Orhan Gazi, and in particular, Dâvûd-i Kayserî, Alâeddin Esved, Kutbüddîn-i İznikî, Molla Hüsrev, who was designated for this madrasa, and Molla Fanârî, the student of Kara Hoca (Alâeddîn Esved), who was educated in this madrasa, played a significant role in establishing this idea. Molla Fanari produced works in almost every branch of science due to his important duties such as professorship (mudarris), qadi and sheikh al-Islam in the Ottoman Empire, as well as being a top name in the sciences of rational (aqlî) and revealed (naqlî). He synthesised the narrative and rational knowledge by synthesizing it on a wise level in metaphysical contemplation. In this article, Molla Fanarî and his study Fusûl al-badâyiʿ fî usûl al-sharâyiʿ will be analysed methodologically. Consequently, it will be possible to observe the historical progress of the first-period Ottoman fiqh method thought.

Osmanlı Devleti’nin İlk Şeyhülislâmı Molla Fenârî ve Fusûlü’l-Bedâyiʿ fî Usûli’ş-Şerâyiʿ Adlı Eseri Üzerine Metodolojik Bir İnceleme

Öz

Osmanlı Devleti’ni oluşturan dinî, ahlakî, sosyal ve kültürel değerler önemli ölçüde Sünnî itikad, Hanefî fıkhına ve tasavvufî ahlaka dayanır. Osmanlı sultanlarının da desteklediği bu düşünceyi temsil eden ulemâ, devletin kuruluşundan itibaren Sünnî, Hanefî, tasavvufî geleneği geliştirmek ve yaymak için faaliyette bulunmuş ve kitaplar yazmışlardır. Orhan Gazi’nin kurduğu İznik Medresesi ve bu medreseye tayin edilen başta Dâvûd-i Kayserî olmak üzere Alâeddîn Esved, Kutbüddîn-i İznikî, Molla Hüsrev, Zenbilli Ali Cemâlî ve bu medresede tahsil görmüş Kara Hoca’nın (Alâeddîn Esved) öğrencisi Molla Fenârî bu düşünceyi yerleştirmede önemli rol oynamışlardır. Molla Fenârî Osmanlı Devleti’nde müderrislik, kadılık ve şeyhülislâmlık gibi önemli görevleri îfâ etmenin yanında aklî ve naklî ilimlerde zirve bir şahsiyet olması sebebiyle hemen her ilim dalında eserler vermiştir. O, beyânî, burhânî ve irfanî bilgiyi sentezleyerek meşru bir zeminde buluşturan bir ilim adamıdır. Bu makalede Molla Fenârî ve onun Fusûlü’l-Bedâyiʿ fî Usûli’ş-Şerâyiʿ adlı Hanefî fıkıh usulü eseri metodolojik açıdan ele alınacaktır. Böylece Osmanlı’nın ilk dönem fıkıh usulü düşüncesinin tarihî seyrini gözlemleme imkânı doğacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hanefî fıkıh usulü, Molla Fenârî, Fusûlü’l-Bedâyiʿ fî Usûli’ş-Şerâyiʿ, Sünnî, Hanefî, Şeyhülislâm

Kaynakça

• Adıvar, Abdülhak Adnan. Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1970.
• Ahmed Cevdet Paşa. Kısas-ı Enbiyâ ve Tevârih-i Hulefâ, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1969.
• Akpınar, Cemil. “Hasan Çelebi, Fenârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen (Ebü’l-Kasım) Seyfüddin Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1405/1985.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Hacer. İnbâu’l-Ğumr bi Ebnâi’l-Umr, thk. Hasan Habeşî, Mısır: Lecnetü ihyai’t-türasi’l-islamî, 1389.
• Âşıkpaşazâde, Ahmed Aşıki. Âşıkpaşazâde Tarihi, çev. Çiftçioğlu Nihal Atsız, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1970.
• Aşkar, Mustafa. Osmanlı Devleti’nde Âlim-Mutasavvıf Prototipi Olarak; İlk Şeyhülislâm Molla Fenârî ve Tasavvuf Anlayışı, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1997.
• Aydın, Hakkı. İslâm Hukuku ve Molla Fenârî, İstanbul: İşaret Yayınları, 1991.
• Aydın, Hakkı. “Fusûlü’l-Bedâyi‘”,Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1996, 13/229-30.
• Aydın, İbrahim Hakkı. “Molla Fenârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2005, 30/245-47.
• Baltacı, Cahit. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İrfan Matbaası, 1976.
• Bayrakdar, Mehmet. “Dâvûd-i Kayserî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1994, 9/32-35.
• Bayrakdar, Mehmet. Davud el-Kayserî, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Bedir, Murteza. “Osmanlı Tarihinin Kuruluş Asrında (1389’a kadar) İlmiye’ye Dair Bir Araştırma: İlk Fakihler”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları 1(2006 Bahar).
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1984.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Hukûk-ı İslâmiyye Kâmusu, İstanbul: Bilmen Yayınları, 1976.
• Bursalı, Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Bursevî, İsmail Beliğ-i. Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefeyât-ı Danişverân-ı Nadirân, İstanbul: Vilayet Matbaası, 1302.
• Cici, Recep. “Molla Fenârî’nin Hukuk Düşüncesindeki Yeri”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa), Tevfik Yücedoğru ve dğr. (eds.), Bursa Kültür A. Ş. , 2010.
• Cici, Recep. Osmanlı Dönemi İslâm Hukuku Çalışmaları, Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Cunbur, Müjgân. ''İlk Türk Şeyhülislâmı Molla Fenârî'' Ankara: Türk Yurdu Dergisi, sayı 283, (Nisan 1960).
• Çantay, Hasan Basri. Büyük Türk Alimi Molla Fenârî, Balıkesir Halkevi Dergisi, sayı. 155-56, Balıkesir: 1946.
• Çift, Salih. “Osmanlı’da Sûfî-Devlet İlişkilerinin Prototipi Olarak Molla Fenârî”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa), - Bildiriler- Bursa: 2010.
• Çoruh, Hakkı Şinasi. “Türk Anadolu’da İlim Tarihinin İlk Büyük Sîması, İlk Osmanlı Şeyhülislâmı Molla Fenârî'', Türk Kültürü Dergisi, sayı 120, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1972.
• Danişmend, İsmail Hami. İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, İstanbul: Türkiye Basımevi, 1942.
• Deliçay, Tahsin. “Mehmed Şah Fenârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28/529-30.
• Demirli, Ekrem. “Sadreddin Konevî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2008, 35/420-25.
• Dönmez, İbrahim Kâfi- A. Cüneyd Köksal. “Usûl-i Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2012, 42/201-10.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlı Coğrafyasında İlmî Hayatın Teşekkülü ve Dâvûd el-Kayserî (656-660/1258-1261- 751/1350)”, Nazarî Ufuk: İslâm-Türk Felsefe-Bilim Tarihinin Zihin Penceresi, İstanbul: Papersense Yayınları, 2017.
• Fazlıoğlu, İhsan. “İznik’te ne oldu? Osmanlı ilmi hayatının teşekkülü ve Davud-i Kayseri”, Nazariyat, 4/1 (Ekim 2017).
• Fazlıoğlu, İhsan. “Osmanlılar: İlim ve Kültür”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2007, 33/548-56.
• Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza. Fusûlü’l-Bedâyiʿ fî Usûli’ş-Şerâyiʿ, İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1289/1872.
• Gazzizâde, Seyyid Abdüllatîf Efendi, Hülâsatü’l-Vefeyât, Haz. Mustafa Demirel, Bursa Büyükşehir Belediyesi Kitaplığı, Bursa: Renkvizyon Matbaacılık, 2014.
• Gömbeyaz, Kadir. “Molla Fenarî’ye Nispet Edilen Eserlerde Aidiyet Problemi ve Molla Fenârî Bibliyografyası”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa), Tevfik Yücedoğru ve dğr. (eds.), Bursa Kültür A. Ş. , 2010.
• Görgün, Tahsin. “Klasik Türk Düşüncesinin (Osmanlı Düşüncesinin) Temel Meseleleri ve Molla Fenârî”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa), Tevfik Yücedoğru ve dğr. (eds.), Bursa Kültür A. Ş. , 2010.
• Görgün, Tahsin. “Molla Fenârî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 1993, 30/247-48.
• Gülle, Sıtkı. Şemseddin Muhammed b. Hamza Fenârî’nin Hayatı ve Eserleri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi SBE Edebiyat Fakültesi Arap Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, 1990.
• Gürer, Betül. “Molla Fenârî’nin Osmanlı Medrese Geleneği ve Osmanlı Düşüncesi Üzerindeki Tesirleri”, Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2015.
• Gürer, Betül. Molla Fenârî’nin Varlık ve Bilgi Anlayışı, İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Hişam b. Muhammed b. Süleyman es-Saîd, Tertîbu’l-Mevzûâti’l-Usûliyye ve Münasebâtuhu, Mecelletü’l-Cemiyyeti’l-Fıkhıyye es-Suûdiyye, Camiatü’l-İmam Muhammed b. Suûd, sy. 147, trs.
• Hoca Sadeddîn Efendi. Tâcü't-Tevârîh, İstanbul: Tabhane-i Âmire, 1279/1869.
• Hüsameddin, Hüseyin. “Molla Fenârî” Türk Tarih Encümeni Mecmuası, İstanbul: Maarif Vekâleti, 1928.
• İbn Kudâme, Muvaffakuddin. Ravzatü’n-Nâzır ve Cünnetü’l-Münâzır, Beyrut: Müessesetü’r-Reyyan, 1419/1998.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemaleddin Osman b. Ömer b. Ebubekir. Muhtasaru Müntehe’s-Sûl ve’l-Emel fî İlmeyi’l- Usûli ve’l- Cedel, thk. Nezir Hamâdu, Beyrut: Daru İbn Hazm, 1427/2006.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferuddin Ahmed b. Ali el-Bağdâdî. Nihâyetü’l-vusûl ilâ ilmi’l-Usûl, thk. İbrahim Şemseddin, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1424/2004.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin vd., Osmanlı Astronomi Literatütü Tarihi, İstanbul: IRCICA, 1997.
• İnalcık, Halil. “Orhan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• İnalcık, Halil. “Bayezid I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 1992, 5/231-34.
• İnalcık, Halil. “Mehmed I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 1992, 28/391-94.
• İnalcık, Halil. “Murad I”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 31/156-164.
• İnalcık, Halil. “Murad II”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2006, 31/164-172.
• İşpirli, Mehmet, “Şeyhülislam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2010, 39/91-96.
• İşpirli, Mehmet. “Medrese”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 2003, 28/327-333.
• İzgi, Cevat. Osmanlı Medreselerinde İlim, İstanbul: Küre yayınları, 2019.
• Karâfî, Şehâbeddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. İdris. Tenkîhu’l-Fusûl, Beyrut: Daru’l-fikir, 1424/2004.
• Kâtib Çelebî, (Hacı Halife) Mustafa b. Abdullah. Keşfu’z-Zunûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Funûn, Beyrut: Daru’l-fikr, 1402/1982.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü'l-Müellifîn, Dımeşk: Matbaatü't-Terakki, 1960.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayın ve Matbaacılık, 2017.
• Leknevî, Muhammed Abdulhay. el-Fevâidü’l-Behiyye fî Terâcimi’l-Hanefiyye, Beyrut: Daru’l-Ma’rife, trs.
• Mecdî Efendi, Terceme-i Şakâik-i Nu’mâniyye, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1269.
• Müstakîmzâde, Süleyman Sadeddin. Devhatü’l-Meşâyih maa Zeyl, İstanbul: Çağrı yayınları, 1978.
• Nişancızâde, Mehmed. Mir'ât-ı Kâinât, İstanbul: Tatyos Divitciyon Matbaası, 1290.
• Öz, Mustafa. “Cemâleddin Aksarâyî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 1993, 7/308-09.
• Özel, Ahmet. “Alâeddin Ali Esved”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, Ankara: TDV Yayınları, 1989, 2/319.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2013.
• Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b.Hüseyin. el-Mahsûl fî İlmi Usûli’l-fıkh, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1408/1988.
• Refik, Ahmet. İlmiye Salnamesi, İstanbul: Matbaa-i Amire, 1334/1916.
• Sâmî, Şemseddîn. Kâmusu'l-Alâm, İstanbul: Mihran Matbaası, 1314.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. Osmanlı Bilgeleri Molla Fenârî, İstanbul: İlke Yayıncılık, 2018.
• Soku, Ziya Şakir. Osmanlıda İlk Türk Şeyhülislam Molla Fenârî, İstanbul: Akıl Fikir Yayınları, 2013.
• Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman b. Ebubekir. Buğyetü’l-Vuât fi Tabakati’l-Luğaviyyîn ve’n-Nuhât, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, trh.
• Sümer, Faruk. Türkiye Kültür Tarihine Umumi Bir Bakış, Ankara: AUDTCF Dergisi, 1962.
• Şahin, Haşim. “Somuncu Baba”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 37/377-78.
• Şevkanî, Muhammed b. Ali. el-Bedru’t-Tali’ bi Mehasini Men Ba’de’l-Karni’s-Sâbi’, Kahire: Daru’l-Kitabi’l-İslâmî, trh.
• Taşköprülüzade Ahmed Efendi, eş-Şekâiku'n-Nu'mâniyye fî Ulemâi'd-Devleti'l-Osmâniyye, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Taşköprülüzâde, Mevzûâtü'l- Ulûm, İstanbul: İkdam Matbaası, 1313.
• Tek, Abdurrahman. “Molla Fenârî’nin Tasavvufî Kimliği”, Uluslararası Molla Fenârî Sempozyumu (4-6 Aralık 2009 Bursa),- Bildiriler- Bursa:2010.
• Ubeydullah b. Mesud b. Mahmud Sadruşşeria el-Mahbûbî. et-Tavzîh fî Halli Gavamizi’t-Tenkîh, , Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-ilmiyye, t. y.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti İlmiye Teşkilatı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1988.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1961.
• Ülken, Hilmi Ziya. Türk Tefekkürü Tarihi, İstanbul: Matbaa-i Ebu'z-Ziya, 1933.
• Yazıcıoğlu, M. Sait ''XI. Ve XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde Kelâm'' Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İslâmi İlimler Dergisi, sayı 4, Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 1980.
• Yıldırım, Aydın. “İlk Osmanlı Şeyhülislamı Molla Fenârî”, Diyanet İlmî Dergi, sayı. 3, Ankara: 1995.
• Yıldırım, İlyas. Fıkıh Usûlü Mantık İlişkisi –Molla Fenârî Örneği, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 2014.
• Yılmaz Öztuna, Büyük Türkiye Tarihi, İstanbul: Ötüken Yayınları, 1977.
• Yılmaz, Edip. Molla Fenârî: Muhammed b. Hamza b. Muhammed el-Fenârî: Hayatı, Şahsiyeti, Eserleri ve Eserlerinin İstanbul Kütüphanelerindeki Yazma Nüshalarının Tasnifi (Lisans Tezi) İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arab-Fars Filolojisi Bölümü, İstanbul 1975.
• Yiğit, İsmail, “Şeyh el-Mahmûdî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 39/58-60, 2010.
• Yurdaydın, H. Gazi. İslam Tarihi Dersleri, Ankara: AÜİF, 1982.