Müfti-i Zaman Unvanı Bağlamında 16. Yüzyıl Başında Yeni Osmanlı Müftüsü Konseptinin Oluşumu

Yıl 2022, Sayı: 22, 159 - 187, 30.12.2022

Fırat Orğun

https://doi.org/10.32950/rteuifd.1144072

Öz

16. yüzyılın ilk yarısında Osmanlılar, yönetilmesi sıra dışı tedbirler gerektiren bir dizi iç-dış siyasi sorunla ve birtakım ideolojik meydan okumayla yüzleştiler. Bu dönemde ülke toprakları hızla genişledi ve Mısır, Suriye ve Doğu Anadolu gibi farklı kültür havzaları devletin bünyesine katıldı. Bunun sonucunda o zamana dek alışık oldukları Hanefiliğin dışında kalan Sünni mezheplere mensup halkları yönetmeleri; onları kendi sistemlerine adapte ederek ülkede hukuk ve yargı birliğini sağlamaları gerekti. Tüm bu zorlukları aşmak için ellerindeki idari ve hukuki araçları mevcut halleriyle veya değişik içeriklerle yeni yorumlara tabi tutarak sahaya sürdüler. Bu kapsamda İstanbul müftülüğünü geniş yetkili bir konseptle yeniden yapılandırdılar. Ortaya çıkan yeni baş müftülük makamını temsil etmesi için bilinçli şekilde “müfti-i zaman” unvanını kullanmayı tercih ettiler. Devrin etkili müftüsü İbn Kemal’in fetvaları ve döneme ait kadı sicilleri bu konularda geniş çaplı yorum ve çıkarımlar geliştirilmesine olanak tanıyan zengin bulgular barındırmaktadır. Bu makale anılan bulgulardan hareketle 16. yüzyıl başında İstanbul müftülüğünün (şeyhülislamlığın) geçirdiği dönüşümü “müfti-i zaman” kavramı etrafında yeniden kurgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam hukuku, müfti-i zaman, 16. yüzyıl, Osmanlı, şeyhülislam, Islamic law, muftī-i zaman, 16th century, Ottoman, shaykh al-Islam

The Formation of the New Concept of the Ottoman Muftī at the Beginning of the 16th Century in the Context of the "Muftī-i Zaman" Title

Öz

In the first half of the 16th century, the Ottomans faced a series of internal and external political issues and ideological challenges, which required extraordinary measures to govern. In this period, the borders of the Empire expanded to an unusual pace and encompassed different cultural zones that include Egypt, Syria and Eastern Anatolia. In this context, they had to manage different subjects affiliated from different Sunni schools of Islamic law other than Hanafism and integrate them into the Ottoman system in order to achieve its judicial and legal unity in the country. In surmounting these challenges, they utilized both administrative and legal tools by either using them as is or reinterpreting them from new perspectives. In this respect, they restructured the Muftī of Istanbul by granting a broad authority. They deliberately chose to use “muftī-i zaman” (muftī of the time) title to represent the new prime muftī office that emerged. Fatwās issued by Ibn Kemal -who had big influence at the time and the qādī registries belonging to the period provide with rich evidences that enables us to draw a wide range of conclusions. This article, revaluates about the concept of Istanbul mufti office (shaykh al-Islam) at the beginning of the 16th century in connection with the title of muftī-i zaman.

Anahtar Kelimeler

Islamic law, muftī-i zaman, 16th century, Ottoman, shaykh al-Islam

Kaynakça

• Akgündüz, Murat. Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık. İstanbul: Beyan Yayınları, 2002.
• Anay, Harun. Celaleddin Devvani Hayatı, Eserleri, Ahlak ve Siyaset Düşüncesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Atçıl, Abdurrahman. “Memlükler’den Osmanlılar’a Geçişte Mısır’da Adlî Teşkilât ve Hukuk (922-931/1517-1525)”. İslam Araştırmaları Dergisi 38 (2017), 89-121.
• Bilkan, Ali Fuat. Osmanlı Zihniyetinin Oluşumu: Kuruluş Döneminde Telif ve Tercüme. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.
• Bulut, Halil İbrahim. “Osmanlı-Safevî Mücadelesinde Ulemanın Rolü Kemal Paşazâde Örneği”. Dini Araştırmalar Dergisi 7/21 (2005), 179-196.
• Cengiz, Osman. 16. Yüzyıl Osmanlı Düşüncesinin Kaynakları: Çivizâde - Ebussuʼûd - Birgivî. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-meâlî. El-Giyasi: İslam’da Başkanlık Sistemi. çev. Abdullah Ünalan. İstanbul: Mevsimler Kitap, 2016.
• Cüveynî, İmâmu’l-Haremeyn Ebu’l-meâlî. Ğıyâsu’l-umem fî iltiyâsi’z-zulem. ed. nşr. Abdu’l-azîm Mahmûd ed-Dîb. Cidde: Dâru’l-minhâc, 2011.
• Çelenk, Mehmet. 16. ve 17. Yüzyıllarda Safevî Şiîliği. Bursa: Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Düzenli, Aygül. Memlükler Döneminde İktidar-Ulemâ İlişkisi (648-923/1250-1517). Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Emecen, Feridun M. Osmanlı Klâsik Çağında Siyaset. İstanbul: Timaş Yayınları, 2009.
• Emecen, Feridun M. Zamanın İskenderi Şarkın Fatihi Yavuz Sultan Selim. İstanbul: Yitik Hazine Yayınları, 2010.
• Erkan, Ümit. 16. Yüzyılda Osmanlı’da Kızılbaş Ayaklanmaları. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Erünsal, İsmail. “Kanuni Sultan Süleyman Devrine Ait Bir İn’amat Defteri”. Osmanlı Araştırmaları 4/4 (1984), 1-17.
• Fitzgerald, Timothy J. “Murder in Aleppo: Ottoman Conquest and the Struggle for Justice in the Early Sixteenth Century”. Journal of Islamic Studies 27/2 (2016), 176-215.
• Gel, Mehmet. “Kanûni Devrinde ‘Müfti’ ile Rumeli Kazaskeri Arasında Bir ‘Hüccet-i Şer‘iyye’ İhtilafı Yahut Kemalpaşazâde-Fenârizâde Hesaplaşması”. Osmanlı Araştırmaları 42 (2013), 53-91.
• Genç, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018.
• Gök, İlhan. Atatürk Kitaplığı M.C.O.71 Numaralı 909-933/1503-1527 Tarihli İn’âmât Defteri (Transkripsiyon-Değerlendirme). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Gürer, Dilaver. “Osmanlılar’da Semâ, Devrân, Raks Tartışmaları ve İki Şeyhülislâm Risâlesi”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 11/26 (2010), 1-23.
• Hadîdî. Tevârîh-i Âl-i Osman. çev. Necdet Öztürk. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1991.
• Imber, Colin. Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650. çev. Şiar Yalçın. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi, 2006.
• İbn İyâs, Muhammed b. Ahmed. Bedâi’u’z-zuhûr fî vekayi’i-d-duhûr. ed. nşr. Muhammed Mustafa. Kahire: el-Hey’et el-Mısriyye el-’âmme li’l-kutub, 1984.
• İbn Kemalpaşa. Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 3369, 1a-88b.
• İbn Kemalpaşa. Mühimmâtu’l-müftî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yeni Cami, 688, 1a-204b.
• İbn Tolun, Şemseddin. Mufâkehetu’l-hillân fî havâdisi’z-zamân. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1998.
• İbnu’l-Edhemî. Mecmûa-i Fetâvâ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 2835, 1a-70b.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2013.
• İnanır, Ahmet. İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Osmanlı’da İslâm Hukuku. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• İnanır, Ahmet. Şeyhülislâm İbn Kemal’in Fetvaları Işığında Kanûnî Devrinde Osmanlı’da Hukukî Hayat (Fetâvâ-yı İbn Kemal). İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2011.
• Kâsânî, Alâuddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd. Bedâi’u’s-sanâiʿ fî tertîbi’ş-şerâi’. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2010.
• Kaydu, Ekrem. “Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislamlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1977), 201-210.
• Kevseranî, Vecih. Fakih ve Sultan (Osmanlı ve Safevîlerde Din-Devlet İlişkisi). çev. Ramazan Yıldırım. İstanbul: Yeni Zamanlar, 2006.
• Kunt, İbrahim Metin vd. Osmanlı Devleti: 1300-1600. İstanbul: Cem Yayınevi, 2009.
• Meşîhat. İlmiye Salnâmesi. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1334.
• Molla Hüsrev. ed-Düreru’l-hükkâm fî şerh-i Ğureri’l-ahkâm. İstanbul: Şirket-i Sahâfiye-i Osmâniye, 1892.
• Necipoğlu, Gülru vd. Treasures of Knowledge: An Inventory of the Ottoman Palace Library (1502/3-1503/4). Leiden/Boston: Brill, 2019.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu ve İslam (Bir İmparatorluk Bir Din). İstanbul: Alfa Basım Yayım, 2021.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler: 15.-17. Yüzyıllar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Orğun, Fırat - Kumaş, Ali. “16. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Mahkemesinde Fetvanın Etkisi: İstanbul Örneği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 39 (2022), 1-33.
• Öçal, Şamil. Kışladan Medreseye: Osmanlı Bilgini Kemalpaşazâde’nin Düşünce Dünyası. İstanbul: İz Yayıncılık, 2013.
• Özbaran, Salih. Bir Osmanlı Kimliği 14-17. Yüzyıllarda Rûm ve Rûmî Aidiyet ve İmgeleri. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2017.
• Özdemir, Rukiye. Ramazân-zâde’nin Târîh-i Nişâncı Paşa İsimli Eserinin Tahlil ve Metin Tenkidi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Repp, Richard C. The Müfti of Istanbul: A Study in The Development of The Ottoman Learned Hierarchy. London: Ithaca Press, 1986.
• Şahin, Haşim. Dervişler, Fakihler, Gaziler: Erken Osmanlı Toplumunda Dinî Zümreler (1300 - 1400). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
• Taşköprülüzâde. eş-Şakâ’iku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye. ed. Derya Örs. çev. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: TYEKB, 2019.
• Yaycioğlu, Ali. Ottoman Fatwa: An Essay On Legal Consultation In The Ottoman Empire. Ankara: Bilkent University The Institute of Economic And Social Sciences, Master’s Thesis, 1997.
• Yıldırım, Hacı Osman vd. 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565). Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 1995.
• Zenbilli Ali Efendi. El-Muhtarat Minel Fetava. çev. İbrahim Ural, M. Ali Sarı. İstanbul: Fey Vakfı, 1996.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Bahru’l-muhît. haz. Abdulkadir Abdullah el-Ânî. Kuveyt: Vezâretu’l-evkâfi ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Üsküdar Şer’iyye Sicil Defteri (931-935) Meşihat Arşivi, 4.
• Üsküdar Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 919-927 / M. 1513-1521). Bilgin Aydın - Ekrem Tak. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008. https://kadisicilleri.istanbul/?nerede=usk001&kategori=defter
• Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H. 924-927 / M. 1518-1521). Rıfat Günalan vd. İstanbul: İSAM Yayınları, 2010. https://kadisicilleri.istanbul/?nerede=usk002&kategori=defter